วิวัฒน์ ตามี่
นักวิจัยอิสระ โครงการปัญญาชนสาธารณะแห่งเอเชียAsain Public Intellectuals (API 2009-2010)

ทำไมคุณถึงเลือกไปศึกษาแลกเปลี่ยนดูงานชนพื้นเมืองในฟิลิปปินส์ ?
ผมมาที่ประเทศฟิลิปปินส์ในนาม ผู้รับทุนจากโครงการปัญญาชนสาธารณะแห่งเอเชีย (Asian Public Intellectuals Grants) สนับสนุนโดย มูลนิธินิปปอน (Nippon Foundation Fellowship) ประเด็นที่ผมสนใจศึกษาคือประเด็น การเข้าถึงสิทธิในการจัดการทรัพยากรของชนเผ่าพื้นเมือง ศึกษาสองประเทศคือ ประเทศฟิลิปปินส์และอินโดนีเซีย

ที่เลือกประเทศฟิลิปปินส์ เพราะผมมีความสนใจในประเด็นกระบวนการต่อสู้เรียกร้องสิทธิของชนเผ่าพื้นเมืองเพื่อให้เข้าถึงสิทธิต่างๆ ว่าทำอย่างไร ถึงผลักดันให้รัฐบาลได้ออกกฎหมายคุ้มครองสิทธิในที่ดินที่เป็นพื้นที่เขตแดนบรรพบุรุษ (Securing the Rights to Ancestral Domains) กฎหมายมีชื่อภาษาอังกฤษว่า The Indigenous Peoples’ Act (IPRA) ซึ่งรัฐบาลประกาศใช้ในปี ค.ศ.1997

และในกฎหมายรัฐธรรมนูญฟิลิปปินส์เมื่อปี ค.ศ. 1987 ก็ยังมีการระบุชัดเจนถึงสิทธิชนเผ่า อีกหลายมาตรา โดยสาระสำคัญสรุปได้ว่า ‘รัฐยอมรับและสนับสนุนสิทธิของกลุ่มวัฒนธรรมชนเผ่า ปกป้องสิทธิ์ด้านมรดกที่ดินของกลุ่มชนเผ่า ปกป้องสิทธิในศักดิ์ศรีของความเป็นมนุษย์และกำจัดความไม่เสมอภาค และรัฐจะยอมรับ เคารพ และปกป้องสิทธิของชนเผ่า ในการอนุรักษ์และพัฒนาวัฒนธรรมและประเพณีสืบทอดดั้งเดิม’

ในขณะที่เมื่อหันมามองในหลายๆประเทศ รวมถึงประเทศไทยด้วยนั้น ก็ยังไม่ได้มีการยอมรับหรือรับสิทธิของชนเผ่าพื้นเมืองไว้อย่างชัดเจนแต่อย่างใด

แต่ดูเหมือนว่าภายหลังจากมีกฎหมาย IPRA และรัฐธรรมนูญฟิลิปปินส์ได้รับรองสิทธิชนเผ่าแล้ว แต่ก็ยังเกิดปัญหาความขัดแย้งในประเด็นเรื่องที่ดิน ระหว่างรัฐกับชนเผ่าพื้นเมือง ดูเหมือนว่าในบางพื้นที่ความขัดแย้งจะทวีความรุนแรงมากขึ้นไม่ใช่หรือ ?
แต่ถึงอย่างไรก็ตาม ผมมองว่าในประเทศฟิลิปปินส์ เขายังมีเครือข่ายชนเผ่าและองค์กรชนเผ่าอีกจำนวนมากมาย ที่สามารถทำงานเรียกร้องสิทธิได้อย่างเข้มแข็ง ทำงานเชื่อมโยงกันอย่างเป็นกระบวนการตั้งแต่ระดับท้องถิ่น ภูมิภาค ระดับประเทศและระดับสากล ก็เลยน่าสนใจว่า พวกเขามีการพัฒนาเครือข่ายที่เข้มแข็งและทำงานเชื่อมโยงเครือข่ายในระดับต่างๆ อย่างไร เพื่อจะได้นำประสบการณ์หรือบทเรียนการทำงานที่นี่นำไปพัฒนากระบวนเครือข่ายชนเผ่าและคนทำงานชนเผ่าในเมืองไทย

อยากให้คุณช่วยเล่าวิถีความเป็นอยู่ของชนพื้นเมืองที่ฟิลิปปินส์หน่อยว่า พวกเขามีวิถีความเป็นอยู่กันอย่างไรบ้าง แตกต่างกับชนเผ่าชนพื้นเมืองในไทยมากน้อยแค่ไหน ?
ชนเผ่าพื้นเมืองในประเทศฟิลิปปินส์ นั้นถือว่ามีความหลากหลายทางชาติพันธุ์สูงมาก คือมีมากถึง 110 ชนเผ่า มีจำนวนประชากรมากกว่า 12 ล้านคน ถ้าคิดเป็นเปอร์เซ็นต์ก็ราว 10-12% ของจำนวนประชากรฟิลิปปินส์ทั้งหมดในจำนวนกว่า 80 ล้านคน

ชนเผ่าพื้นเมืองส่วนใหญ่จะกระจายตัวอยู่ตามเกาะต่างๆ คือ ในหมู่เกาะลูซอน (Luson) และมินโดโร่ หมู่เกาะกลางวิสายาส์ (Visayas) และหมู่เกาะใต้มินดาเนา (Mindanao) ซึ่งชนเผ่าพื้นเมืองที่อาศัยอยู่ในแต่ละหมู่เกาะต่างๆ นั้นยังมีความแตกต่างกันในเรื่องภาษา จารีตประเพณีและวัฒนธรรม เรื่องประวัติศาสตร์การต่อสู้ และความเข้มแข็งของเครือข่าย จึงส่งผลต่อความอยู่รอดของวิถีชีวิตที่แตกต่างกันไปด้วย

จากข้อมูลหลักฐานของนักมานุษยวิทยา ที่เคยทำการศึกษาเรื่องชนเผ่าพื้นเมืองในฟิลิปปินส์ พบว่าบรรพบุรุษของชนเผ่าพื้นเมืองอพยพเข้ามาก่อนบรรพบุรุษของคนฟิลิปปินส์ทั่วไปด้วยซ้ำ และอพยพเข้ามาก่อนกลุ่มมุสลิมที่อาศัยอยู่ในหมู่เกาะมินดาเนา มีถิ่นที่อยู่ส่วนใหญ่อยู่ตามบนพื้นที่สูงในเขตป่า และเทือกเขาสูงตามเกาะต่างๆ วิถีชีวิตส่วนใหญ่ยังคงทำเกษตรกรรม ทำนาขั้นบันไดปลูกข้าว พืชผัก ผลไม้ชนิดต่างๆ มีการทำหัตกรรมจำพวกเย็บปัก ทอผ้า ทำกระเป๋า เสื้อผ้า แกะสลักตุ๊กตาคล้ายกับบ้านเรา

ในเรื่องของความเชื่อของชนเผ่าพื้นเมืองฟิลิปปินส์เหมือนกับชนเผ่าของไทยไหม ?
ในเรื่องของความเชื่อ ชนเผ่าพื้นเมืองดั้งเดิมของฟิลิปปินส์ ยังคงนับถือสิ่งที่นอกเหนือธรรมชาติ คือเชื่อว่ามีวิญญาณต่างๆ อยู่รอบตัว คอยให้คุณให้โทษ เช่น ชนเผ่าที่ทำนาเทือกไหล่เขามาหลายพันปี ได้บวงสรวงวิญญาณก่อนปลูกข้าว เก็บเกี่ยวข้าว การเกิด การตาย และการแต่งงาน ต่อมา เมื่อสเปนเข้ามาครอบครองก็ได้นำศาสนาคริสต์โรมันคาทอลิกเข้ามาเผยแพร่เพื่อเป็นเครื่องมือในการปกครอง แต่ชนเผ่าก็มิได้ละทิ้งความเชื่อเดิม กลับเอาความเชื่อสิ่งนอกเหนือธรรมชาติเดิมผสมผสานกับศาสนาใหม่ที่ได้รับมา ด้วยเหตุนี้เองจึงมีวันของนักบุญต่างๆ ในแต่ละท้องถิ่น นำเอาความเชื่อดั้งเดิมผสมผสานกับความเชื่อศาสนาคริสต์ และมีการฉลองกันแบบพื้นเมืองผสมผสานกันไปด้วย

มองดูภาพรวมแล้ว วิถีชีวิตชนเผ่าพื้นเมืองฟิลิปปินส์ในปัจจุบันเปลี่ยนแปลงไปมากไหม ?
ปัจจุบัน วิถีชีวิตชนเผ่าพื้นเมืองในฟิลิปปินส์ได้เปลี่ยนแปลงไปมากแล้ว ดูได้จากการดำเนินชีวิตคล้ายกับคนในเมืองมากขึ้น การผลิตพืชผักก็เพื่อขาย ทำหัตกรรมก็เพื่อจำหน่าย วิถีการผลิตจึงผูกติดกับตลาดภายนอกเป็นหลัก ส่วนเด็กๆ และเยาวชนชนเผ่าที่มีการศึกษา ต่างก็พากันออกไปอยู่ตามเมืองต่างๆกันหมด หรือหากมีความรู้ความสามารถดีหน่อย ก็พากันออกไปทำงานและเรียนหนังสือต่างประเทศกันหมด

แต่เมื่อหันมาดูภาพรวมของสถานการณ์ปัญหาของชนเผ่าที่นี่ ที่ถือว่าเป็นประเด็นร่วม ก็คือ ปัญหาการถูกแย่งชิงที่ดินทำกิน ที่อยู่อาศัยและทรัพยากรแร่ธาตุโดยรัฐและบริษัทเอกชนที่เป็นกลุ่มทุนข้ามชาติ เพื่อเข้าไปทำเหมืองแร่ ขุดแร่ทองคำ เงิน ทำโรงงานหินอ่อน จึงจะมักเกิดความขัดแย้งกันเสมอระหว่างบริษัทเอกชนกับชนเผ่าที่อาศัยอยู่ต่างเกาะต่างๆ ในบางพื้นที่ถ้าชนเผ่ารวมตัวกันได้และเข้มแข็งหน่อยก็จะสามารถปกป้องผืนดินของตนเองได้ เช่น ชนเผ่าที่อาศัยอยู่หมู่เกาะลูซอนเหนือในเขตบริหารคอร์เดลเลร่า แต่บางพื้นที่ก็ไม่สามารถปกป้องพื้นที่ดินของตนเองได้ก็สูญเสียที่ดินไปเกือบหมด เช่น ชนเผ่าตามหมู่เกาะกลางวิสายาส์ (VIsayas) เมื่อไร้ที่ดินทำกินส่งผลต่อวิถีชีวิต (อ่านรายละเอียดล้อมกรอบท้ายบทสัมภาษณ์)
 

ชนเผ่าอีฟูเกา ในจังหวัดอีฟูเกา เขตปกครองอิสระภูมิภาคกอร์ดีเยรา(Cordillera)

นาขั้นบันไดของชนเผ่าอีฟูเกา

ที่มาภาพ : นิธินันท์ ยอแสงรัตน์; กรุงเทพธุรกิจออนไลน์
 

ตามที่คุณมีโอกาสไปแลกเปลี่ยนเรื่องสิทธิมนุษยชนชนพื้นเมืองในฟิลิปปินส์ คุณมองเห็นความแตกต่างกับของไทยอย่างไรบ้าง ?
สถานการณ์ปัญหาเรื่องสิทธิมนุษยชนของชนเผ่าพื้นเมืองในประเทศฟิลิปปินส์ในแต่ละหมู่เกาะนั้น ผมถือว่ามีความแตกต่างกันค่อนข้างมากทีเดียว เช่น ในเขตปกครองคอร์เดลเลร่า ทางเหนือของหมู่เกาะลูซอน ปัญหาส่วนใหญ่เกิดจากการถูกแย่งยิงทรัพยากรที่ดินทำกินและป่า โดยบริษัทเอกชนข้ามชาติและรัฐบาล เพื่อเอาที่ดินไปทำเหมืองขุดแร่ธาตุต่างๆ เช่น ทองคำ เพราะแร่ธาตุส่วนใหญ่อยู่พื้นที่ของชนเผ่าแทบทั้งนั้น หากชนเผ่าไม่ยินยอมและต่อต้านมักจะถูกอุ้มฆ่าเสมอ

ในส่วนของรัฐเอง ก็พยายามใช้กฎหมายอพยพชนเผ่าให้ออกไปอยู่ที่อื่นโดยไม่เคยเยียวยาผลกระทบที่เกิดขึ้นต่อชนเผ่าพื้นเมืองเลย ซึ่งประเด็นนี้ถือเป็นเรื่องหนักสำหรับชนเผ่าพื้นเมือง หากเป็นที่ดินตามเกาะต่างๆ ก็มักจะถูกแย่งชิงไปทำรีสอร์ท โรงแรม ส่งผลทำให้ชนเผ่ากลายเป็นคนไร้ที่ดิน วิถีชีวิตเปลี่ยนแปลงไป ซึ่งมีส่วนคล้ายคลึงกับประเทศไทยมากตรงที่พื้นที่ที่ชนเผ่าอาศัยอยู่มีการประกาศป่าอนุรักษ์ทับที่ดิน กลายเป็นผู้กระทำผิดกฎหมายไป

ส่วนชนเผ่าพื้นเมืองและกลุ่มมุสลิมทางเกาะมินดาเนา ก็มีปัญหาหลักๆ ซึ่งคล้ายๆ กับภาคใต้ของประเทศไทย กล่าวคือ ปัญหากบฏแบ่งแยกดินแดนเพื่อปกครองตนเองเป็นรัฐอิสระ จนกระทั่งรัฐบาลได้เปิดการเจรจาแลกเปลี่ยนในปี พ.ศ.2529 เพื่อเป็นหนทางที่จะลดตวามตึงเครียด ระหว่างผู้เรียกร้องและรัฐบาล ซึ่งแน่นอนว่า ไม่เคยปรากฏในภาคใต้ของไทย เพราะว่า ชาวบ้านพุทธ และมุสลิม มักจะอยู่ห่างจากกัน และไม่เชื่อใจกันและกันเสมอ แม้ว่าระยะต่อมาจะเกิดกลุ่มแบ่งแยกดินแดนเพิ่มขึ้น

สังคมฟิลิปปินส์ มีอคติทางชาติพันธุ์รุนแรงมากน้อยเพียงใด ?
โดยรวมแล้ว รัฐและประชาชนฟิลิปปินส์โดยทั่วไปที่นับถือคริสต์โรมันคาทอลิค มักจะมีอคติทางชาติพันธุ์กับชนเผ่าที่นับถืออิสลามหรือเป็นชาวมุสลิม ชนเผ่ามักจะถูกกีดกันและถูกเลือกปฏิบัติในการพัฒนา การศึกษาและสิทธิขั้นพื้นฐานต่างๆ ชุมชนมุสลิมมักจะไม่ค่อยได้รับการพัฒนามากนัก ถูกปล่อยปละละเลยอดอยากยากจน

ส่วนกลุ่มคนที่นับถือศาสนาคริสต์มักได้รับการพัฒนาและเข้าถึงสิทธิในทรัพยากรต่างๆ และสิทธิทางการเมืองมากกว่า ในขณะที่สถานะของชาวมุสลิมในประเทศฟิลิปปินส์ยังไม่ดีขึ้น แม้ว่าอยู่ใจกลางเมืองมะนิลา ก็ยังถูกกีดกัน ถูกเลือกปฏิบัติ ดังเห็นได้จากชุมชนมุสลิมถูกกันออกจากชุมชนคริสต์ด้วยการสร้างกำแพงสูงบดบังชุมชนมุสลิม ไปโรงเรียนก็ถูกดูถูกและได้รับการปฏิบัติจากครูและเจ้าหน้าที่รัฐไม่เท่าเทียมกัน

พอจะบอกได้ไหมว่า ชนเผ่าพื้นเมืองในฟิลิปปินส์กลุ่มใดที่มีจุดเด่นจุดแข็งเป็นพิเศษ ?
หากมองประเด็นสิทธิความชอบธรรมของการต่อสู้ ก็ต้องเฉพาะชนเผ่าที่อาศัยอยู่ในเขตบริหารคอร์เดลเลร่า น่าจะมีสิทธิในการอ้างสิทธิเหนือดินแดนของตนเองมากกว่า เพราะมีข้อมูลหลักฐานประวัติศาสตร์การตั้งถิ่นฐานหรือการอาศัยอยู่มาอย่างยาวนานกว่าหลายพันปี

ยกตัวอย่าง นาขั้นบันไดของชนเผ่าอีฟูเกา ในจังหวัดอีฟูเกา เขตปกครองอิสระภูมิภาคกอร์ดีเยรา (Cordillera) ที่มีอายุกว่าพันปีที่เป็นผืนดินที่ตกทอดมาจากรุ่นบรรพบุรุษและแหล่งทรัพยากรของพวกเขาทั้งหมดได้สืบทอดมาตามจารีตประเพณีให้เป็นสมบัติของสังคม และผู้นำในการสืบทอดประเพณีก็จะเป็นผู้ที่เก็บรักษาไว้ จนกระทั่งมีกฎหมายรับรองที่ดินชนเผ่าอย่างชัดเจนในปี ค.ศ.1997 และในรัฐธรรมนูญของฟิลิปปินส์ปี ค.ศ.1887 หลายมาตราที่รับรองสิทธิชนเผ่าที่ชัดเจน สามารถนำมาอ้างในการต่อสู้เรียกร้องสิทธิได้

ส่วนในพื้นที่อื่น เช่น ชนเผ่ามุสลิม มักจะไม่ได้รับสิทธิที่เท่าเทียม ที่ยังดีกว่าหน่อยก็ตรงที่ ในประเทศนี้ไม่ได้มีปัญหาเรื่องสัญชาติเลย ไม่ต้องมากังวลเรื่องสิทธิขั้นพื้นฐานหรือสิทธิพลเมือง สามารถเดินทางไปไหนๆ ได้โดยไม่เสี่ยงต่อการถูกจับกุมในข้อหาหลบหนีเข้าเมือง ไม่ต้องคอยหวาดผวาว่าเจ้าหน้าที่รัฐจะมาละเมิดสิทธิได้ง่ายๆ ซึ่งค่อนข้างแตกต่างจากชนเผ่าในประเทศไทย ที่มีฐานะเป็นชนกลุ่มน้อยอพยพมาจากประเทศอื่น ทำให้มีความชอบธรรมในการต่อสู้น้อยมาก ประสบการณ์ต่อสู้ก็มีน้อยมาก หากนับประวัติศาสตร์การต่อสู้ของชนเผ่าของไทยก็เริ่มมาไม่กี่ปีมานี้เอง

ที่สำคัญ ชนเผ่าพื้นเมืองของไทยเรารวมตัวกันไม่ค่อยได้ ส่วนใหญ่มักถูกนโยบายรัฐและกระแสทุนนิยมแยกสลายไปเกือบหมด
 

โปรดติดตามอ่านบทสัมภาษณ์ตอนต่อไป...ว่ารัฐบาลฟิลิปปินส์เขามองชนพื้นเมืองอยู่ในระดับไหน รัฐมีนโยบายเอื้อต่อชนพื้นเมืองมากน้อยเพียงใด ?