เมื่อวันที่ 23 กุมภาพันธ์ ที่ผ่านมา มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ได้ออกคำสั่งไล่สมศักดิ์ เจียมธีรสกุล อาจารย์สอนประวัติศาสตร์คนสำคัญออกจากราชการ ไม่มีบำเหน็จบำนาญ ในข้อหาว่ามีความผิดร้ายแรงโดยขาดราชการอย่างไม่รับผิดชอบ แต่เป็นที่ทราบกันดีว่า สมศักดิ์ เจียมธีรสกุล ถูกตามล่าตัวจากคณะรัฐประหารในข้อหาตามมาตรา 112 จนต้องไปลี้ภัยในต่างประเทศเพื่อความปลอดภัย การดำเนินการของมหาวิทยาลัยครั้งนี้จึงเป็นการคุกคาม และลงโทษในทิศทางเดียวกับรัฐบาลของฝ่ายเผด็จการทหารนั่นเอง

เหตุผลสำคัญก็คือ สมศักดิ์ เจียมธีรสกุล นั้น “คิดต่าง” จากแนวคิดกระแสหลักในเรื่องสถานะและบทบาทของสถาบันพระมหากษัตริย์ ที่น่าสนใจคือ สมศักดิ์เสนอข้อเสนอของเขาอย่างเป็นวิชาการ มีเหตุผล และหลักฐานรองรับเสมอ ไม่ได้มีลักษณะการเสนอที่เป็น “คำพูดเกลียดชัง” (hate Speech) หรือหมิ่นประมาทใคร แต่ก็คงถูกพิจารณาว่ามีความในข้อหาหมิ่นพระบรมเดชานุภาพ กรณีเช่นนี้ คล้ายกับเหตุการณ์ในประวัติศาสตร์ยุโรป กรณีของจิออร์ดาโน บรูโน ซึ่งเป็นบทเรียนอันสำคัญ

จิออร์ดาโน บรูโน เป็นชื่อของบาทหลวง และเป็นนักคิดชาวอาณาจักรเนเปิลส์ เขาสละชีพโดยการถูกเผาทั้งเป็นเมื่อวันที่ 17 กุมภาพันธ์ ค.ศ.1600

จิออร์ดาโน เกิดเมื่อ ค.ศ.1548 ที่เมืองโนลา เขาได้รับการศึกษาที่เนเปิลส์ และได้เข้าบวชเป็นบาทหลวงในสำนักโดมินิกันเมื่อ ค.ศ.1572 และเริ่มกลายเป็นนักบวชที่มีชื่อเสียง และความฉลาดเฉลียว และเป็นผู้เชี่ยวชาญในวิชานีโมนิกส์(Mnemonic- วิชาที่ว่าด้วยการจัดระเบียบความจำ) เขาจึงได้โอกาสเดินทางไปกรุงโรมและเข้าเฝ้าพระสันตปาปา

แต่กระนั้น เขามีลักษณะพิเศษที่มีความคิดอิสระนอกกรอบ และมีความสนใจอย่างมากในเรื่องความรู้ทั้งหลาย โดยเฉพาะวิชาคณิตศาสตร์ ซึ่งทำให้เขาเริ่มมีความคิดต่างจากความรู้กระแสหลักของศาสนาคาทอลิก และจากการที่เขาได้ไปอ่านหนังสือต้องห้ามหลายเล่ม ทำให้เขามั่นใจว่าวิธีการอธิบายโลกในความรู้กระแสหลักนั้นไม่น่าจะถูกต้อง

ราว ค.ศ.1576 ขณะที่เขายังเป็นบาทหลวงในสำนักเนเปิลส์ เขาถูกตั้งข้อสงสัยว่าจะมีความคิดนอกรีต โดยข้อกล่าวหาว่า เขาไม่นับถือนักบุญทั้งหลาย และยังลักลอบอ่านหนังสือต้องห้ามของอีรัสมุส ซึ่งเป็นนักคิดสำคัญของฮอลันดา แต่หนังสือของเขาถูกประกาศเป็นหนังสือต้องห้าม ในสมัยนั้นดินแดนอิตาลีมีอาณาจักรย่อยจำนวนมาก บรูโนเริ่มเห็นอันตรายจึงออกเดินทางจากอาณาจักรเนเปิลส์ไปยังเจนัว และเดินทางต่อไปยังเมืองซาโวนา ตุริน และ ข้ามไปยังกรุงเวนิส จากนั้น ก็เดินทางต่อไปยังปาตัว แบร์กาโม และข้ามไปฝรั่งเศส

ค.ศ.1579 เขาเดินทางมาอยู่เจนีวาในสวิส ซึ่งเป็นเมืองที่มีเสรีภาพ เขาได้เลิกชีวิตการเป็นบาทหลวงมาแต่งตัวแบบฆราวาส และน่าจะเปลี่ยนความเชื่อเป็นโปรเตสแตนส์ ต่อมา เขาก็ย้ายมาอยู่เมืองตูลูสในฝรั่งเศส และกลับเข้าศึกษาวิชาเทววิทยา และประสบความสำเร็จจนได้เป็นอาจารย์ในมหาวิทยาลัย เขากลับมาเป็นคาทอลิกและเดินทางไปยังปารีส จากชื่อเสียงของเขา พระเจ้าอังรีที่ 3 จึงโปรดให้เข้าเฝ้า ในระหว่างนี้เขาได้เขียนหนังสือในวิชานิวโมนิกหลายเล่ม

ค.ศ.1583 บรูโนเดินทางไปอังกฤษ และได้ตำแหน่งผู้บรรยายที่มหาวิทยาลัยออกซฟอร์ด เขาได้แสดงทัศนะสนับสนุนแนวคิดดาราศาสตร์แบบคอเปอร์นิคุส ที่ว่าดวงอาทิตย์เป็นศูนย์กลางของระบอบสุริยะและได้เขียนหนังสือเล่มสำคัญที่บรรยายระบอบดาราศาสตร์ใหม่ โดยเฉพาะเรื่อง “ว่าด้วยจักรวาลและโลกอันไร้ขอบเขต”(De l'Infinito, Universo e Mondi, 1584) ต่อมา เขาก็กลับมายังฝรั่งเศส และเดินทางต่อไปยังรัฐเยอรมัน และโบเฮเมีย

ค.ศ.1591 ขณะที่อยู่ที่เมืองแฟรงก์เฟิร์ต เขาได้รับเชิญจากเวนิส ให้กลับมาสอนวิชานาโมนิก นอกจากนี้ เขายังทราบว่า มีตำแหน่งอาจารย์คณิตศาสตร์ว่างที่มหาวิทยาลัยปาดัว เขาจึงเดินทางมายังเวนิส แต่ความพยายามในการสมัครเข้าเป็นอาจารย์ที่ปาดัวไม่ประสบความสำเร็จ นอกจากนี้ เขายังถูกจับกุมที่เวนิสในวันที่ 22 พฤษภาคม ค.ศ.1592 และถูกนำตัวขึ้นพิจารณาในศาลศาสนา ต่อมา ถูกส่งตัวไปพิจารณาในศาลศาสนาที่กรุงโรม เรื่องสำคัญที่เขาถูกดำเนินคดีคือเรื่องความคิดนอกรีต

องค์ความรู้ของสังคมคาทอลิกในขณะนั้น ก็คือ ความรู้ในพระคัมภีร์ที่ว่า พระเจ้าเป็นผู้เนรมิตสร้างฟ้า และแผ่นดินโลก สร้างดวงอาทิตย์ ดวงจันทร์ ดวงดาว และสร้างมนุษย์ พระเจ้าสร้างสรรพสิ่งทั้งหมดนี้ใน 6 วัน และใช้วันที่ 7 ในการพักผ่อน ดังนั้น โลกจึงเป็นผลงานชิ้นสำคัญของพระเจ้า พระองค์วางโลกไว้ที่ศูนย์กลางของจักรวาล แล้วให้ดวงอาทิตย์ ดวงจันทร์ ดวงดาว วางแขวนอยู่บนเทหฟากฟ้าทรงกลม และหมุนไปรอบโลก แต่บรูโนไม่เห็นด้วยกับคำอธิบายเหล่านี้ เขาเชื่อในทฤษฎีของคอเปอร์นิคุสที่ว่า โลกไม่ได้เป็นศูนย์กลางของจักรวาล แต่เป็นเพียงดาวดวงหนึ่งที่หมุนรอบดวงอาทิตย์ และเสนอว่า จักรวาลกว้างใหญ่ ไม่สิ้นสุด จึงไม่มีทรงกลมที่เป็นศูนย์กลาง ดาวทั้งหลายมีลักษณะเหมือนดวงอาทิตย์ที่อยู่ห่างไกลออกไป แต่ละดวงต่างเคลื่อนที่ไม่ได้อยุดนิ่ง และแต่ละดวงก็มีดาวเคราะห์ของตน จึงอาจมีสิ่งมีชีวิตบนโลกอื่นได้

ด้วยการเสนอความคิดต่างเช่นนี้ บรูโนจึงถูกฟ้องในข้อหาสำคัญอย่างน้อย 8 ข้อหา เช่น ลบหลู่พระตรีเอกานุภาพ ไม่ศรัทธาในพระคริสต์เจ้าในฐานะพระบุตรของพระเจ้า ไม่ศรัทธาในพระแม่มาเรียผู้บริสุทธิ์ ไม่นับถือครูบาอาจารย์ เป็นปฏิปักษ์ต่อคำสอนของพระเจ้า นับถือในเวทมนต์และเป็นพ่อมดหมอผี ในวันที่ 20 มกราคม ค.ศ.1600 ศาลศาสนาก็ตัดสินว่า บรูโนมีความผิด มีความคิดที่ไม่ถูกต้องและเป็นสาวกของซาตาน จึงถูกศาลตัดสินให้เผาทั้งเป็น บรูโนปฏิเสธคำตัดสิน แต่เขาก็ถูกเผากลางกรุงโรม ในวันที่ 17 กุมภาพันธ์ อัฐิของเขาถูกโยนลงแม่น้ำไทเบอร์ ซึ่งหมายถึงว่า เขาจะไม่มีโอกาสที่จะได้พบพระเจ้าอีกเลย

แต่หลังจากนั้น คำอธิบายทางวิทยาศาสตร์ของเขาได้รับการพิสูจน์ว่าถูกต้อง สันตะปาปาในสมัยต่อมาต้องออกมายอมรับความผิดในการประหารชีวิตบรูโน ชื่อเสียงของเขาจึงได้รับการยกย่อง มีการสร้างอนุสาวรีย์บรูโนไว้ที่ใจกลางกรุงโรม เรื่องราวของเขาปรากฏในนวนิยายหลายเรื่อง และมีการนำชีวิตของเขามาสร้างเป็นภาพยนตร์เมื่อ ค.ศ.1973 การตายของเขาถือว่าเป็นวีรชนผู้เสียสละชีพเพื่อวิทยาศาสตร์ และยังถือกันว่า การสละชีพของเขามีส่วนสำคัญในการนำมาซึ่งหลักการเสรีภาพทางความคิด หรือการถือกันว่า การคิดนอกกรอบไม่ใช่ความผิด การลงโทษหรือประหารใครเพราะเขาคิดต่างจึงเป็นเรื่องที่ไม่ถูกต้อง ซึ่งหลักการนี้จะมีส่วนสำคัญในการพัฒนาของวิทยาการอีกมากมาย

ที่เล่ามาในที่นี้ มิได้หมายความว่าจะยกย่องให้สมศักดิ์มีความหมายเท่ากับบรูโน แต่อยากจะสะท้อนว่า ขณะที่สังคมยุโรปเป็นสังคมอุดมปัญญา ที่จะไม่มีการลงโทษบุคคลที่คิดต่างอีกต่อไป แต่ในสังคมไทย การลงโทษหรือประหารคนที่คิดต่างในหลายลักษณะยังเกิดขึ้นได้เสมอ ทั้งที่คนเหล่านั้นไม่มีความผิด จนกว่าเสรีภาพทางความคิดต่างจะเกิดขึ้นอย่างเป็นจริง

เผยแพร่ครั้งแรกใน โลกวันนี้วันสุข ฉบับ 505 วันที่ 7 มีนาคม พ.ศ.2558