งานประเพณีปอยหลวง (ที่มาภาพ : http://www.lannacorner.net)

ประเพณีปอยหลวงนั้น คือการเฉลิมฉลองเสนาสนะที่สร้างขึ้นในวัด เช่น โบสถ์ วิหาร ศาลาการเปรียญ กำแพงวัดหรือ กุฏิ เป็นต้น (ทั้งนี้ มีกำหนดขึ้นมาภายหลังด้วยว่า การจะมีปอยหลวงได้นั้น ของที่จะถวายควรจะมีราคาตั้งแต่หนึ่งแสนบาทขึ้นไป ถ้าราคาต่ำกว่านั้นก็อนุญาตให้เพียงทำบุญถวายเท่านั้น) เพื่อถวายทานให้เป็นสมบัติในพระศาสนาต่อไป

การที่เรียกว่า ปอยหลวง เพราะเป็นงานใหญ่ที่ต้องอาศัยความร่วมมือจากบุคคลเป็นจำนวนมาก มีกิจกรรมต่าง ๆ ทั้งทางศาสนาและด้านมหรสพเพื่อความบันเทิง ทั้งยังต้องจัดการอำนวยความสะดวกด้านบริการแก่แขกต่างหมู่บ้านซึ่งจะมีทั้งสมณะและฆราวาสทุกเพศทุกวัย ทางวัดและศรัทธาเจ้าภาพต้องดูแลให้ทั่วถึง

ในการเตรียมงานอันดับแรกต้องมีการประชุมปรึกษาหารือระหว่างทางวัดและคณะกรรมการหมู่บ้านฝ่ายต่างๆ เพื่อแบ่งสรรหน้าที่กัน นับตั้งแต่เรื่องการพิมพ์ฎีกาแผ่กุศล งานส่วนใหญ่จะจัดเป็นหมวดหรือกลุ่มเพื่อให้ดำเนินการได้โดยสะดวก เช่น กลุ่มพ่อบ้านมีหน้าที่ทางด้านจัดสถานที่ ติดต่อประสานงานกับชุมชนอื่น กลุ่มแม่บ้านมีหน้าที่ด้านอาหารการกินที่จะใช้เลี้ยงพระสงฆ์ตลอดจนแขกเหรื่อที่จะมาร่วมงานในแต่ละวัน กลุ่มหนุ่มสาวอาจมีหน้าที่บริการยกข้าวน้ำมาเลี้ยงแขก และอาจรวมถึงการติดต่อมหรสพที่จะมาเล่นในงานครั้งนั้น ฝ่ายกลุ่มผู้เฒ่าชายส่วนใหญ่ก็จะได้รับมอบหมายให้มีหน้าที่ด้านศาสนพิธีและการต้อนรับแขกเหรื่อที่จะมาทำบุญร่วมกัน และกลุ่มผู้เฒ่าหญิงก็มีหน้าที่แต่งดาเครื่องไทยทาน ของใช้ที่จะใช้ในพิธีทางศาสนา สำหรับหญิงสาวจะได้รับการฝึกหัดให้เป็นช่างฟ้อนเพื่อฟ้อนรับครัวทานหรือไทยทานที่จะแห่เข้าสู่วัดในวันงาน

เมื่อแบ่งหน้าที่กันแล้วต่างฝ่ายก็จะไปจัดเตรียมวางแผนดำเนินงานในฝ่ายของตนตามที่ได้รับมอบหมาย แต่ละฝ่ายจะมีการประสานงานกันตลอดเวลา ส่วนแต่ละครอบครัวก็จะเตรียมตัวก็เตรียมเครื่องปัจจัยไทยทาน แต่งดา ต้นครัวทาน ซึ่งอาจทำเป็นการภายในครอบครัวหรือจัดทำร่วมกันเป็นกลุ่มก็ได้ เตรียมการต้อนรับญาติพี่น้องต่างบ้าน ซึ่งมักจะมานอนแรมเพื่อแอ่วปอยหลวงโดยเฉพาะ ทางด้านอาหารการกินบางบ้านถึงกับต้องซื้อหมูหรือวัวเป็นตัวเพื่อล้มมา"เลี้ยงดู"แขกญาติพี่น้อง ตลอดจนจัดหาที่นอนหมอนมุ้งเตรียมไว้ตามจำนวนคนที่คาดว่าจะมาเที่ยวงาน สิ่งสำคัญที่ทุกครอบครัวจะไม่ลืมคือ การจัดหาเสื้อใหม่ผ้าใหม่สำหรับทุกคนในครอบครัวที่จะใส่ไปเที่ยวงาน โดยเฉพาะเด็กและหนุ่มสาวจะคึกคักเป็นพิเศษ ดังนั้นตลาดในช่วงก่อนวันงานจะคึกคักไปด้วยผู้คนจับจ่ายสิ่งของตามความประสงค์ของตน

ก่อนที่จะมีงานปอยหลวงนั้น จะมีการทานตุง และช่อ (ธงสามเหลี่ยม) เสียก่อนตุงนี้จะเป็นผืนผ้าที่ ถักทอด้วยด้ายซึ่งอาจมีการประดับด้วยดิ้นสีเงิน สีทอง หรือสีอื่นๆ ที่สวยงาม บางผืนอาจทอเป็นรูป ปีนักษัตรที่ตนเกิด ความยาวของตุงประมาณ 3-4 วา และมีความกว้างประมาณ 1 ใน 16 ของความยาว ตุงนี้จะนำตุงไปปักเรียงรายกันไว้ตามถนนหนทางเข้าหมู่บ้าน ส่วนช่อหรือธงสามเหลี่ยมซึ่งหากใช้เป็นการชั่วคราวก็จะตัดด้วยกระดาษ มีความยาวขนาดประมาณ 1 ศอก กว้างประมาณ 1 คืบ ก็ถวายทานพร้อมกับการตุง การถวายทานจะทำกันในพระวิหาร พร้อมกับการตักบาตรทำบุญโดยปกติในวันสีล หรือวันธรรมสวนะ ก่อนที่จะถึงวันงานปอยหลวง ดังนั้นที่เรียงรายสลับกันอย่างสวยงามสองข้างทางจะเป็นสัญลักษณ์ให้คนที่สัญจรผ่านไปมาได้ทราบว่าวัดแห่งนั้นกำลังจะมี ปอยหลวง นอกจากจะมีการทานตุงผ้าแล้ว ทางวัดอาจจะจัดทำธงชาติและธงธรรมจักรอันเป็นสัญลักษณ์ของชาติและพระ พุทธศานา ปักตลอดแนวตามบริเวณหน้าวัด หรือทางเข้าวัดทุกด้าน

"ตุง" อีกหนึ่งสัญลักษณ์ ของงานปอยหลวง (ที่มาภาพ : http://www.lannacorner.net)

สิ่งพิเศษที่จะต้องจัดเตรียมก่อนที่จะมีงานปอยหลวงตามความเชื่อในโบราณประเพณี เมื่อจะมีงานพิธีต้องมีศักดิ์สิทธิ์ปกป้องคุ้มครองให้งานดำเนินไปโดยราบรื่นไม่มีปัญหาหรืออุปสรรคใด ๆ ให้เดือดร้อน จึงมีการอัญเชิญพระอุปคุตมาคุ้มครองงาน พระอุปคุตนี้ได้ชื่อว่าเป็นอรหันต์ที่อาศัยอยู่ในสะดือทะเลเป็นผู้ที่สามารถปราบพระยามารที่อาจมาทำลายพิธีทำบุญนี้ได้

ในการอัญเชิญอุปคุตนนั้น ชาวบ้านนำขบวนแห่ไปอัญเชิญพระอุปคุตไปที่แม่น้ำแล้ว ให้ตัวแทนลงไปงมก้อนหินขึ้นมาแล้วถามคนที่รอบนฝั่งว่า"ใช่หรือไม่" เมื่อคนบนฝั่งบอกว่าไม่ใช่ก็งมหาต่อไปอีกสองสามครั้ง จนคนบนฝั่งบอกว่าใช่แล้ว ก็เชิญก้อนหินที่สมมุติว่าเป็นอุปคุตไปใส่พานที่เตรียมมาด้วย จากนั้นก็พากันแห่เพื่อนำไปไว้บนหออุปคุตที่สร้างคล้ายศาลเพียงตา หลังคามุงด้วยผ้าขาวซึ่งจะตั้งไว้ที่ข้างวิหาร บาตร กรวยดอกไม้ ธูป เทียน คนโทน้ำและสำรับอาหาร 1 สำรับ และประตูรั้วปักสัปทนแทนร่มกันแดดกันฝน และจะต้องถวายสำรับอาหารทั้งมื้อเช้า และเพล เมื่อเสร็จงานปอยหลวงแล้วก็จะมีพิธีอัญเชิญอุปคุตกลับไปสู่แม่น้ำที่นำมานั้น

สิ่งสำคัญที่อาจถือเป็นหัวใจของปอยหลวงคือต้นครัวทาน ซึ่งชาวบ้านที่จัดงานและชาวบ้านจากต่างหมู่บ้านจะนำมาถวายทานกันแทบทุกครอบครัว บรรยากาศที่สนุกสนานครึกครื้นที่สุดของงานคือช่วงที่มีการแห่ต้นครัวทานไปถวายวัด ในช่วงบ่ายหรือเย็นจะมีการตีกลองฆ้อง และฟ้อนที่นิยมคือฟ้อนเล็บส่วนฟ้อนอย่างอื่น เช่น ฟ้อนเงี้ยว ฟ้อนดาบ ช่างฟ้อนจะฟ้อนในบริเวณที่มีคนมุงดูครัวทานอย่างหนาแน่น อย่างบริเวณประตูวัดก่อนที่เคลื่อนจะเข้าไปในวัดหรือลานวัด ระหว่างที่แห่ต้นครัวทาน ศรัทธาเจ้าภาพอาจหงบ่านาว คือโปรยทาน(ใช้เงินเหรียญฝังไว้ในลูกมะนาว) ไปด้วยต้นครัวทานนี้อาจทำได้หลายรูปแบบตามแต่ความคิดสร้างสรรค์แต่ละคนจะคิดขึ้นมา ถ้าต้นครัวทานของใครสวยงามก็จะเป็นที่ชื่นชมของบรรดาแขกเหรื่อตลอดจนบุคคลที่จะมายืนชมกันอย่างคับคั่ง ต้นครัวทานคือจะต้องมียอด หรือเงินธนบัตรจำนวนต่าง ๆ ที่ใช้ไม้ตับหนีบไว้และเสียบที่ต้นเป็นช่อชั้นอย่างสวยงามนั้น

บรรยากาศในงานปอยหลวงนั้นจะคึกคักเต็มไปด้วยผู้คน ทั้งคนแก่ หนุ่มสาว เด็กเล็ก พ่อค้าแม่ค้า ศรัทธาญาติโยม ตลอดจนพระสงฆ์องคเจ้าที่มาร่วมงานตามคำเชิญของวัดเจ้าภาพ พระภิกษุที่ได้รับอารธนานิมนต์มาเป็นพิเศษเพื่อเป็นเจ้านั้น จะเป็นผู้ที่มีน้ำเสียงในการให้พรไพเราะมีโวหารที่สละสลวยเพราะจะต้องให้พรแก่ศรัทธาที่นำต้นครัวทานมาถวายทาน เจ้าพรอาจจะพรรณนาถึงความงดงามของต้นครัวทานนั้น ๆ เพื่อให้ผู้ที่นำครัวทานมาถวายทานเกิดความปลาบปลื้มใจ ผู้ที่เสร็จภารกิจทางด้านศาสนาแล้วก็จะไปนั่งชมมหรสพต่าง ๆ

ในเวลาประมาณ 3-5 วันที่จัดงานปอยหลวงนั้น ทางวัดเจ้าภาพจะจัดอาหารเลี้ยงคนที่มาร่วมงานทั้งมื้อกลางวันและมื้อเย็น ชนิดกับข้าวที่นิยมทำเลี้ยงกัน เช่น ยำหนัง แกงหยวกกล้วยเป็นต้น ขนมที่นำมาเลี้ยง ขนมศิลาอ่อน ขนมปาด ขนมเปียกปูนโรยมะพร้าว

เมื่องานเฉลิมฉลองเสร็จสิ้นลงตามที่กำหนดไว้แล้ว วันสุดท้ายหลังวันฉลองก็จะมีพิธีถวายทานศาสนวัตถุหรือศาสนสถานที่ร่วมมือกันและมีเจตนาจะถวายทาน โดยในช่วงเช้าจะมีการทำบุญใส่บาตรแล้วปู่อาจารย์ก็กล่าวเวนทาน พระสงฆ์อนุโมทนาแล้วก็เป็นเสร็จพิธี

000

"ช่างฟ้อน" กำลังฟ้อนรำทางเหนือ ต้อนรับแขกเหรื่อ ที่วัดหนองแฝก

... เมื่อวันที่ 1-4 กุมภาพันธ์ 2550 ที่ผ่านมา ที่วัดหนองแฝก ตำบลหนองแฝก อำเภอสารภี จังหวัดเชียงใหม่ มีงานประเพณีปอยหลวง อันเป็นงานทางด้านศาสนวัฒนธรรมท้องถิ่นของทางภาคเหนือ อีกทั้งยังมีกิจกรรม "สืบศิลป์ถิ่นอีสาน-ล้านนา ครั้งที่ 2" ควบคู่กันไปอีกด้วย ...

ครั้งนี้ถือว่าเป็นครั้งที่ 2 ที่คณะแลกเปลี่ยนทางวัฒนธรรมจากภาคอีสาน ได้เข้ามาแลกเปลี่ยนวัฒนธรรมกับชุมชนตำบลหนองแฝก ซึ่งก่อนหน้านั้น มหาวิทยาลัยมหาสารคาม เป็นสถาบันแรกที่ดำเนินกิจกรรมนี้ร่วมกับ อบต.หนองแฝก

ในปีนี้มหาวิทยาลัยราชภัฏร้อยเอ็ด คณะโปงลางชมรมดนตรีมหาวิทยาลัยราชภัฏร้อยเอ็ด ได้เป็นคณะที่สานต่อความสำพันธ์เชิงวัฒนธรรม ล้านนา - อีสาน โดยได้นำการแสดงโปงลางมาแสดงในคืนวันที่ 3 กุมภาพันธ์

โดยจากการถามไถ่ผู้ร่วมงานผู้เกี่ยวข้องผู้ติดตามทั้งชาวเหนือและชาวอีสาน พบว่าประเพณีวัฒนธรรมหลายๆ อย่างของคนทั้ง 2 ถิ่นนี้มีความคล้ายคลึงกัน อาจจะมีการคลาดเคลื่อนด้านเวลาของงานพิธีกรรมทางศาสนาต่างๆ อยู่บ้าง และผู้ร่วมงานส่วนใหญ่ก็รู้สึกดี ที่จะได้มีการแลกเปลี่ยนแบบนี้ อันจะได้ช่วยขยายขอบเขตการเรียนรู้เชิงวัฒนธรรมของชาวบ้านได้อย่างเป็นรูปธรรม แทนการเรียนรู้ผ่านจอโทรทัศน์

การแสดงของคณะโปงลางชมรมดนตรีมหาวิทยาลัยราชภัฏร้อยเอ็ด

สำหรับค่ำคืนวันงาน ที่มีการละเล่นของคณะโปงลางชมรมดนตรีมหาวิทยาลัยราชภัฏร้อยเอ็ด ถือว่าเป็นภาพที่ยากนักจะได้เห็นที่วัยรุ่นทางภาคเหนือจะได้เห็นวัฒนธรรมที่ถูกปรับเปลี่ยนให้เหมาะสม เนื่องจากเคยสำผัสแต่ดนตรีสตริง , ลูกทุ่ง หรือดนตรีพื้นเมือง-คำเมือง รูปแบบใหม่ที่ถูกกลืนกรายให้กระเดียดออกไปทางแนวทางรับใช้ระบบตลาด  สิ่งที่พวกเขาได้เห็น คือการแสดงวัฒนธรรมถิ่นของอีสาน ที่มีจังหวะจะโคน เร่าร้อน โดดเด่น เป็นธรรมชาติ ผ่านการใช้องค์ประกอบใหม่ๆ มาเสริมเติมแต่งเพียงเล็กน้อย ซึ่งผิดกับการละเล่นดนตรีทางเหนือ (เพลงคำเมือง , เพลงซอ) ที่ถ้าคุณจะได้เห็นได้ฟังตามเวทีงานวัดในปัจจุบัน  นั่นมันคือ เพลงคำเมืองและเพลงซอ ที่ถูกบิดเบือนไปค่อนข้างมาก

ล่าสุดมีการมิกซ์เพลงซอเข้ากับการสวมชุดว่ายน้ำ เพื่อผลประโยชน์ทางด้านการตลาด การขาย sex  กลับหาได้เป็นสิ่งที่ยังช่วยคงความภูมิใจ ที่จะรักษาภูมิปัญญาไว้เพื่อทำให้โลกรู้ถึงการมีตัวตนของชุมชน  สิ่งนี้กลับกลายเป็นสิ่งที่สนองการตลาดรูปแบบใหม่ ที่บุกตะลุยเข้าไปในท้องถิ่น และนำเอกลักษณ์ท้องถิ่นไปขายแบบสั่ว ๆ

ถึงแม้ในแถบอีสานเอง ก็จะมีกรณีคล้ายๆ กันกับสถานการณ์ทางภาคเหนือ ที่ระบบตลาดได้เข้าไปจับจองและหาประโยชน์จากสิ่งที่เรียกว่าวัฒนธรรมท้องถิ่นเข้ากระเป๋านายทุนไม่กี่ราย --- แต่กลุ่มคนเล็กๆ อย่างที่ ชมรมดนตรีมหาวิทยาลัยราชภัฏร้อยเอ็ดก็ยังหยัดยืนสู้ ก็ยังจะมีอยู่ / และหวังว่าทุกที่จะเป็นเช่นนั้น.

000

... ในรอบปีที่ผ่านมา ประชาชนทางภาคเหนือและภาคอีสานถูกจับตามองอย่างไม่กระพริบตา โดยเฉพาะสถานการณ์ทางด้านการเมืองที่บีบบังคบ เพราะดูเหมือนคล้ายๆ กับ ประชาชนของทั้งสองภูมิภาคนี้ให้การสนับสนุนอำนาจเดิมที่พึ่งโดนหักโค่นโดยการทำรัฐประหารครั้งล่าสุด

เหตุเนื่องด้วยทั้งสองภูมิภาคนี้ ประชาชนส่วนใหญ่ล้วนแล้วแต่ต้องประสบกับปัญหาปากท้อง ดังนั้นการเข้ามาของนโยบายการเมืองที่ใช้แนวทางประชานิยม ย่อมเป็นเหตุเป็นผลให้ประชาชนที่ประสบปัญหาเหล่านั้น ได้กระทำการใดๆ อันเป็นการปัดเป่าปัญหาเฉพาะหน้าไปก่อน นั่นก็คือการนำคะแนนเสียงแลกเปลี่ยนกับการบรรเทาภัยเฉพาะหน้า --- และแน่นอน ที่คนของทั้งสองภูมิภาคนี้จะต้องถูกปรามาส , สบประมาทจากชนชั้น "กระฎุมพี" ในเมืองใหญ่ หมู่มวลที่ซึ่งไม่ได้เผชิญปัญหาประเภท "ต้องดิ้นรนหาไรใส่ปากท้อง ไปวันต่อวัน"

และ ณ ช่วงเวลาที่อึมครึมแบบนี้ คุณคงจะไม่ได้เห็นภาพการเคลื่อนย้ายมวลชน ของคนทั้งสองภูมิภาคเพื่อไปทำกิจกรรมทางการเมืองใดๆ (ถ้าไม่เคลื่อนสนับสนุนอำนาจฝ่ายปกครองปัจจุบันล่ะหมดสิทธิ์) วันนี้กระผมจึงได้นำเสนอ สิ่งเล็กๆ น้อยๆ ที่กระผมได้เข้าไปสัมผัสที่งานปอยหลวงวัดหนองแฝก

ภาพของคนทั้งสองภูมิภาคสามารถเชื่อมโยงการเคลื่อนไหวในเชิงวัฒนธรรม และเป็นสิ่งที่สมควรกระทำในห้วงเวลาที่หลายสิ่งหลายอย่างยังคงดูสับสนงุนงงอย่างเช่นในห้วงเวลานี้เป็นอย่างยิ่ง  

การกลับไปหาสิ่งที่เปรียบเสมือนเบ้าหลอมของท้องถิ่น ร่วมกันอนุรักษ์และนำไปแลกเปลี่ยนกับถิ่นอื่น เพื่อผสานความหลากหลายเข้าด้วยกัน ไม่ใช่ต่างคนต่างหมกมุ่นอยู่ในท้องถิ่นหรือชุมชนของตนเองดังแนววัฒนธรรมชุมชนเดิมๆ อันคร่ำครึล้าสมัย --- จากนี้ไปแต่ละชุมชนคงจะต้องสร้างเครือข่ายการเคลื่อนไหว ซึ่งอาจจะเริ่มจากการแลกเปลี่ยนเชิงวัฒนธรรม ซึ่งอาจจะเป็นจุดเริ่มต้นในการสรรค์สร้างสิ่งที่มีพลังอื่นๆ ในวาระต่อไป ...