จากผลการศึกษาเรื่อง“ความเป็นพลเมืองในสื่อหนังสือพิมพ์ : กรณีการผลักดัน (ร่าง) พ.ร.บ.องค์การอิสระเพื่อการคุ้มครองผู้บริโภค” ของมีเดียมอนิเตอร์ ซึ่งเป็นการศึกษาข่าวจากหนังสือพิมพ์และจากเว็บไซต์ของหนังสือพิมพ์ 6 ฉบับ คือ ไทยรัฐ มติชน เดลินิวส์ กรุงเทพธุรกิจ โพสต์ทูเดย์ และ ASTV ผู้จัดการ ในช่วงเวลาสำคัญ 2 ช่วง คือ วันที่ 9 สิงหาคม - 8 ตุลาคม 2554 ซึ่งเป็นช่วงที่เครือข่ายผู้บริโภค ดำเนินกิจกรรมขับเคลื่อนหลากหลายรูปแบบเพื่อผลักดัน (ร่าง) พ.ร.บ.นี้ ให้เข้าสู่สภาภายใน  60 วัน ตามที่กฎหมายกำหนด  และ ช่วงวันที่ 5 กันยายน - 15 พฤศจิกายน 2555  ซึ่งเป็นช่วงประมาณ 70 วันแรก ในการทำงานของคณะกรรมาธิการร่วมพิจารณาร่างกฎหมายองค์การอิสระเพื่อการคุ้มครองผู้บริโภค พ.ศ...          

นายประสงค์ เลิศรัตนวิสุทธิ์ ผู้อำนวยการบริหารสถาบันอิศรา มูลนิธิพัฒนาสื่อมวลชนแห่งประเทศไทย แสดงความเห็นต่อผลการศึกษา โดยสรุปเป็น 2 ประเด็นหลัก คือ

 1) ความเป็นนักข่าวหรือสื่อที่ยังขาดความรู้ความเข้าใจในเรื่องนั้นๆ ตัวอย่างเช่น การปฏิรูปที่ดิน หรือการจัดการน้ำ เป็นต้น เมื่อนักข่าว รวมไปถึงโครงสร้างในการจัดการของกองบรรณาธิการที่ไม่เอื้อให้ตัวนักข่าวสามารถฝึกฝนความสามารถเฉพาะด้านได้ จึงทำให้นักข่าวมีความรู้ความเข้าใจในประเด็นที่จะรายงานน้อยเพราะฉะนั้น สื่อกระแสหลักควรมีการฝึกให้นักข่าวสร้างความเชี่ยวชาญเฉพาะด้านให้มากขึ้น

 2) การศึกษาครั้งนี้ ศึกษาสื่อเชิงพานิชย์ทั้ง 6 ฉบับ ประเด็นจึงอยู่ที่ว่าสิ่งที่นำเสนอจะขายได้หรือเปล่า เสนอไปแล้วจะมีคนอ่านไหม ดังนั้นจำเป็นต้องดูว่าจะมีวิธีการในการนำเสนออย่างไรให้น่าสนใจ กล่าวคือ ทำอย่างไรให้ประเด็นดังกล่าวสามารถขายได้ เช่น ทำอย่างไรให้เป็นเรื่องใกล้ตัว และต้องมีความสำคัญด้วย เป็นต้น ในปัจจุบันมีเพียงสถานีไทยพีบีเอสเท่านั้นที่มีการจัดโครงสร้างกองบรรณาธิการให้มีแผนกข่าวพลเมือง อย่างเป็นเรื่องเป็นราว ในขณะที่สถานีโทรทัศน์อื่นมีเพียงการรับเรื่องร้องเรียนหรือร้องทุกข์ ซึ่งแตกต่างจากการทำหน้าที่วารสารศาสตร์พลเมือง

ทั้งนี้ทั้งนั้นไม่ได้สรุปว่า สื่อเชิงพานิชย์มีหน้าที่ในการสร้างความเป็นพลเมือง เพราะในความเป็นจริงอาจไกลเกินไป  แต่สื่อท้องถิ่นนั้นอาจมีความเหมาะสมมากกว่า ซึ่งที่ผ่านมาก็มีตัวอย่างที่ประสบความสำเร็จ โดยมีการลงมือสร้างความเป็นพลเมืองผ่านสื่อท้องถิ่น ประเภทหนังสั้น ละคร หรือการจัดอีเว้นท์ (Event) ฯลฯ โดยอาศัยการสร้างประเด็นจากเรื่องราวในพื้นที่ ที่มีความใกล้ตัวกับประชาชน  รวมทั้งผู้ผลิตสื่อมีความเชี่ยวชาญในการสร้างสื่อดังกล่าวได้อย่างเหมาะสม และน่าสนใจ ซึ่งช่วยกระตุ้นให้คนในพื้นที่มีความสนใจในประเด็นที่มีการนำเสนอได้เป็นอย่างดี จนส่งผลให้เกิดความตื่นตัวในชุมชนนั้นได้ ตัวอย่างที่เห็นได้ชัดเจนที่สุด คือ เรื่องกสทช. ในประเด็นการสรรหา หรือการจัดตั้งคณะกรรมการกสทช. สื่อหรือประชาชนอาจไม่ให้ความสนใจมากนัก  แต่พอมี เรื่องให้สัปทาน 3 G ซึ่งตั้งอยู่บนพื้นฐานของความขัดแย้งในเรื่องของผลประโยชน์ สื่อและประชาชนทั่วไปให้ความสนใจอย่างมาก เนื่องจากเป็นเรื่องที่มีความใกล้ตัวกับสื่อเชิงพาณิชย์เอง ดังนั้นเมื่อกลับมามองในแง่ขององค์กรผู้บริโภค ต้องนำเสนอการต่อสู้เพื่อผลประโยชน์อะไรสักอย่างให้แก่ประชาชน ซึ่งเป็นผลประโยชน์ก้อนใหญ่ สิ่งนั้นจะส่งผลให้สื่อมองเห็นความน่าสนใจและจับไปนำเสนอต่อไป ในขณะที่ เรื่องของมาตรา 61 ดูเข้าใจยากและไม่ค่อยน่าสนใจ จึงนำไปสู่คำตอบที่ว่า ทำไมประเด็นดังกล่าวจึงถูกนำเสนอน้อย ถึงแม้ว่าจะเป็นประเด็นที่มีความสำคัญและส่งผลกระทบกับประชาชนก็ตาม      

น.ส.สารี อ๋องสมหวัง เลขาธิการมูลนิธิเพื่อผู้บริโภคและ กมธ.พิจารณาร่างกฎหมายองค์กรอิสระเพื่อคุ้มครองผู้บริโภค แสดงความเห็นว่า เรื่องของผู้บริโภคนั้นมีเกิดขึ้นใหม่ทุกวัน แม้เป็นเรื่องใกล้ตัว แต่หน่วยงานเรามุ่งทำงานแต่ละประเด็นจนเสร็จสิ้น ในขณะที่การทำข่าวของนักข่าว ให้ความสำคัญกับความสดใหม่ของข่าว จึงสวนทางกับการทำงานของหน่วยงาน  ในเรื่องมาตรา 61 ที่ดูเข้าใจยาก ส่วนหนึ่งอาจเป็นผลจากการที่เราทำงานกันอย่างกระตือรือร้นและต่อเนื่อง จึงทำให้สื่อมองว่า ประเด็นดังกล่าวเริ่มไม่น่าสนใจ และเลือกที่จะนำเสนอประเด็นอื่นแทน

ที่สำคัญคือการที่สื่อมองว่า (ร่าง) พ.ร.บ. องค์การอิสระเพื่อการคุ้มครองผู้บริโภค เป็นการเรียกร้องผลประโยชน์ของกลุ่ม NGO เพียงอย่างเดียว  ทั้งที่เป็นวาระของสังคม ซึ่งในความเป็นจริงเป็นเรื่องยากมาก เพราะหน่วยงานของเราต่อสู้กับหน่วยงานของรัฐที่ไม่ทำงาน หรือหน่วยงานของรัฐที่ทำงานด้านคุ้มครองผู้บริโภคน้อยไป เพราะฉะนั้นจึงทำให้หน่วยงานของรัฐหรือแม้กระทั่งภาคเอกชนเอง ไม่ให้การสนับสนุน ทั้งที่เราต้องการสร้างกลไก เพื่อการติดตามและรักษาผลประโยชน์ของผู้บริโภค ที่ในความเป็นจริง ผู้บริโภคได้รับความไม่เป็นธรรมมากมาย  เช่น เมื่อมีการเปลี่ยนแปลงเที่ยวบิน สายการบินจะส่งข้อความ (SMS) แจ้งผู้โดยสาร ซึ่งจ่ายเงินเพียง 3 บาท ในขณะที่ถ้าผู้โดยสารขอเปลี่ยนแปลงเที่ยวบิน ต้องเสียค่าใช้จ่ายไม่ต่ำกว่า 500 บาท เป็นต้น  สิ่งที่เกิดกับผู้บริโภค สะท้อนให้เห็นถึงความอ่อนแอของสังคม รวมทั้งกลไกการคุ้มครองผู้บริโภค จึงจำเป็นต้องมีองค์การอิสระตามมาตรา 61 ของรัฐธรรมนูญปี 2550  มาทำหน้าที่

ดร.วัฒนา อัคคพานิช คณะมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยราชภัฎนครปฐม และแกนนำร่วมก่อตั้งกลุ่ม Thai Civic Education  กล่าวว่า ทุกวันนี้ ไม่มีวันไหนที่เราไม่เป็นผู้บริโภค แต่ทุกวันนี้ เรากลับให้ความสำคัญกับฐานะความเป็นผู้บริโภคของเราน้อยเกินไป เพราะคนส่วนใหญ่ยังขาดความเข้าใจในสิทธิของตนเอง ซึ่งไม่ได้จำกัดเฉพาะเรื่องการบริโภคอุปโภคสินค้า และบริการทั่วไปเท่านั้น แต่ยังรวมไปถึงเรื่องสิทธิเรื่องการเมือง  ที่ผ่านมาเราจะเห็นได้ว่าประชาชนยังขาดความรู้และความสำนึกในอำนาจความเป็นพลเมืองในระบอบประชาธิปไตย ทั้งจากการขายเสียงในการเลือกตั้ง หรือการเลือกนักการเมืองที่มีประวัติไม่โปร่งใสเข้ามาทำงานอยู่เรื่อยๆ และอาจเป็นสาเหตุหนึ่งที่ทำให้การผลักดัน  (ร่าง) พ.ร.บ.องค์การอิสระเพื่อการคุ้มครองผู้บริโภค ยังไม่มีความเป็นรูปธรรม  ปัญหาดังกล่าวต้องแก้ที่ต้นเหตุ คือ การพัฒนาคนให้ตระหนักถึงความเป็นพลเมืองที่ใส่ใจในเรื่องรอบตัว ตลอดจนผลประโยชน์ของตนเองและส่วนรวม  ทั้งนี้โดยผ่านสื่อมวลชนในฐานะสถาบันที่สำคัญของสังคม ที่ต้องพยายามทำหน้าที่ช่วยส่งเสริมให้ประชาชนหันมาสนใจ และเข้าใจในสิทธิความเป็นผู้บริโภค และความพลเมืองของตนเองให้ได้ เพื่อนำไปสู่ความเปลี่ยนแปลงต่อไปในอนาคต

ผศ.ดร.พิรงรอง รามสูต รณะนันทน์ ภาควิชาวารสารสารสนเทศ คณะนิเทศศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย แสดงความเห็นว่าวารสารศาสตร์พลเมืองมีลักษณะที่สวนทางกับธรรมชาติสื่อ ที่ปัจจุบันมีความเป็นพาณิชย์มากขึ้นเรื่อยๆ ตั้งแต่ต้นจนจบทั้งในแนวตั้งและแนวนอน  จึงส่งผลให้สื่อที่ทำหน้าที่ในลักษณะวารสารศาสตร์พลเมืองมีจำนวนไม่มาก ทั้งนี้เราอาจพบความเป็นสื่อพลเมืองได้ในสื่อท้องถิ่น แต่ก็ยังเป็นประเด็นเฉพาะ ไม่สามารถแพร่กระจายไปในวงกว้างได้  แต่หากต้องผลักดันในระดับชาติ คงต้องอาศัยสื่อที่มีทุนและความเป็นอิสระสูงอย่างช่องไทยพีบีเอส

ดร.พิรงรอง กล่าวต่อไปว่า เราสามารถมองเงื่อนไขความเป็นวารสารศาสตร์พลเมืองได้ 3 มิติ คือ 1)ทฤษฎีการสื่อสารทางการเมือง ที่พูดถึงความสัมพันธ์ระหว่างสื่อ กับแหล่งข่าว ซึ่งโดยส่วนใหญ่แล้วคือนักการเมือง  และกลุ่มผู้รับสารในฐานะประชาชน หรือพลเมือง  ทั้งนี้โดยมีบุคคล 2 กลุ่มแรก คือ สื่อ และนักการเมือง เป็นผู้ผูกขาดการกำหนดวาระข่าวสาร โดยที่ประชาชนจะเป็นเพียงผู้คอยติดตามข่าวสารเท่านั้น   

2) พื้นที่สาธารณะ ซึ่งหมายถึง การมีส่วนร่วมในการสร้างพื้นที่สื่อสารของภาคประชาสังคม  แต่ในปัจจุบัน เนื่องจากลักษณะโครงสร้างสื่อที่มีความเป็นสื่อเชิงพาณิชย์สูง จึงทำให้เป็นเรื่องยากในการเปิดพื้นที่ให้ภาคประชาชนเข้ามาแสดงความคิดเห็น หรือเข้าถึงได้

3) มุมมองเชิงวัฒนธรรมศึกษา ที่มองเรื่องการสร้างความหมายของความเป็นพลเมืองที่แตกต่างกันออกไปในแต่ละ สังคม  ในสังคมและวัฒนธรรมการเมืองแบบไทยๆ อาจจะไม่ได้สร้างความหมายของความเป็นพลเมืองที่เข้มแข็งเท่าที่ควร   และถึงแม้จะมีพื้นที่ให้กับข่าวสารภาคพลเมือง แต่ก็ไม่ได้หมายความว่า การนำเสนอข่าวสารดังกล่าว จะนำไปสู่การส่งเสริม ประชาธิปไตย หากประชาชนยังรู้สึกว่าประเด็นดังกล่าวไม่เกี่ยวข้องกับตัวเอง  ดังนั้นผู้ผลักดันวาระนั้นๆ อาจจะต้องมีการปรับกลยุทธ์ในการนำเสนอเพื่อให้สื่อหันมาสนใจมากขึ้น  ตัวอย่างเช่น การใช้สื่อใหม่ หรือโซเชียลเน็ตเวิร์ก ในการสร้างความตระหนักเรื่องสิทธิพลเมือง ไม่ว่าจะเป็นความรู้ ค่านิยม และการมีส่วนร่วมทางการเมืองของประชาชน ที่ส่งผลให้สื่อกระแสหลักให้ความสนใจในประเด็นนั้นๆ ได้ในที่สุด   สุดท้าย ดร.พิรงรอง กล่าวถึง การปั่นกระแสข่าวของสื่อต่างๆ เพื่อดึงความสนใจของประชาชนจากวาระสำคัญทางสังคมและการเมือง ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของ “ทฤษฎีสมคบคิด” ระหว่างสื่อ ภาคธุรกิจ หรือ ภาคการเมือง ที่มีส่วนได้เสียในเรื่องดังกล่าว

ผศ.ดร.เอื้อจิต วิโรจน์ไตรรัตน์ ผู้อำนวยการบริหารมูลนิธิสื่อมวลชนศึกษา กล่าวสรุปว่า คงไม่ใช่เรื่องของสื่อเพียงอย่างเดียว เพราะสื่อเป็นส่วนหนึ่งของสังคม ดังนั้นจึงเป็นเรื่องของสังคมด้วย ทำอย่างไรทุกภาคส่วนของสังคม โดยเฉพาะสถาบันการศึกษา การพัฒนาประชาธิปไตย การสนับสนุนสิทธิการมีส่วนร่วมของประชาชน จะร่วมกันทำหน้าที่สร้างสำนึกความเป็นพลเมือง