บทเฉพาะกาลในร่างกฎหมายแร่ ฟอกสัมปทานผูกขาดที่ ‘ผิด’ ให้เป็น ‘ถูก’

ประชาไททำหน้าที่เป็นเวที เนื้อหาและท่าที ความคิดเห็นของผู้เขียน อาจไม่จำเป็นต้องเหมือนกองบรรณาธิการ

 

Mining zone : ไมนิ่งโซน  หรือ ‘เขตทรัพยากรแร่’ มีพัฒนาการมาเป็นลำดับในกฎหมายแร่ฉบับที่ผ่าน ๆ มา  เพราะปัญหาใหญ่ของการนำแร่ขึ้นมาใช้ ก็คือ แหล่งแร่อาจจะพบอยู่ภายใต้พื้นที่ซึ่งมีข้อจำกัดการใช้พื้นที่ตามกฎหมายและกฎระเบียบอื่น ๆ  ซึ่งทำให้การขออนุญาตเข้าทำประโยชน์ในพื้นที่หวงห้ามเหล่านี้เพื่อการทำเหมืองแร่ก็มีอุปสรรคมาตลอดทุกยุคสมัย

จากปัญหาการพัฒนาทรัพยากรแร่ในช่วงแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติฉบับที่สาม (พ.ศ. 2515 - 2519) ที่ไม่อาจขยายตัวเพิ่มขึ้นได้มาก  ทำให้รัฐบาลต้องแก้ไขกฎหมายแร่ฉบับที่ยังใช้บังคับอยู่ในปัจจุบัน  คือ  พระราชบัญญัติแร่ พ.ศ. 2510  เป็นครั้งแรกในปี พ.ศ. 2516  ด้วยการเพิ่มเติมมาตรา 6 ทวิ เข้ามา  เนื่องจากว่ากฎหมายแร่ที่ใช้บังคับอยู่ในขณะนั้นไม่อาจเร่งรัดและส่งเสริมการสำรวจและการผลิตแร่ให้ได้ผลและอำนวยประโยชน์แก่ประเทศชาติได้ตามที่วางแผนไว้  จึงได้เพิ่มเติมมาตรา 6 ทวิ เพื่อเปิดโอกาสให้นักลงทุนสามารถทำสัญญาสัมปทานผูกขาดกับรัฐได้  เนื่องจากระบบสัมปทานปกติตามกฎหมายแร่ที่ใช้บังคับอยู่มีข้อจำกัดในเรื่องของขนาดพื้นที่  อายุสัมปทาน  คุณสมบัติของผู้ขอสัมปทาน  หลักเกณฑ์  เงื่อนไขและวิธีการที่เป็นอุปสรรคขัดขวางต่อการลงทุนในพื้นที่ขนาดใหญ่ที่ต้องใช้เงินลงทุนจำนวนมากและเทคโนโลยีขนาดใหญ่ 

ระบบสัมปทานผูกขาดทำให้ข้อจำกัดของระบบสัมปทานปกติตามกฎหมายแร่หมดไป  กล่าวคือ  ระบบสัมปทานผูกขาดได้เปิดโอกาสให้รัฐและเอกชนสามารถทำสัญญาผูกขาดต่อกันเพื่อดำเนินการสำรวจและผลิตแร่ใดก็ได้ที่เป็นเป้าหมายในพื้นที่ขนาดใหญ่  เป็นการทำสัญญาจับจองพื้นที่แหล่งแร่เพื่อการ ‘สำรวจ’ และ ‘ผลิต (หรือทำเหมืองแร่)’ ล่วงหน้าไว้ก่อน  ทั้ง ๆ ที่ยังไม่ได้รับอาชญาบัตรให้สำรวจแร่และประทานบัตรให้ทำเหมืองแร่แต่อย่างใด 

แต่การทำสัญญาเช่นนี้เป็นการผูกขาดแหล่งแร่ชนิดใดชนิดหนึ่งหรือหลายชนิดในพื้นที่ใดพื้นที่หนึ่งที่มีขนาดใหญ่มากกว่าที่ระบบสัมปทานปกติตามกฎหมายแร่จะอนุญาตให้สัมปทานได้เอาไว้ให้แก่เอกชนที่ทำสัญญา  เพื่อรับประกันไม่ว่ากรณีใด ๆ ว่ารัฐจะเอื้อประโยชน์ให้ถึงที่สุดให้เอกชนที่ทำสัญญาได้รับอาชญาบัตรและประทานบัตรอย่างแน่นอน  โดยไม่กำหนดวันสิ้นสุดสัญญาหากแม้ยังไม่ได้รับสัมปทานที่เป็นอาชญาบัตรสำรวจแร่หรือประทานบัตรทำเหมืองแร่ไม่ว่าด้วยเหตุผลใด ๆ ก็ตาม  เช่น  การประท้วงคัดค้านโครงการของประชาชน  หรือความล่าช้าในระบบราชการที่เกิดจากบุคลากร  องค์กร  ระบบหรือตัวบทกฎหมายที่มีข้อจำกัดการใช้พื้นที่ตามกฎหมายหลายฉบับขัดกัน เป็นต้น  ระบบสัมปทานผูกขาดก็จะคุ้มครองพื้นที่แหล่งแร่นั้นไว้ให้กับเอกชนที่ทำสัญญาโดยไม่กำหนดวันสิ้นสุดสัญญา

และเนื่องจากระบบสัมปทานผูกขาดได้เปิดโอกาสให้เอกชนจับจองพื้นที่แหล่งแร่เป็นแปลงขนาดใหญ่มาก  เช่น  สัญญาให้สิทธิสำรวจและผลิตแร่โปแตชในจังหวัดอุดรธานี  คลุมพื้นที่ 2,333 ตารางกิโลเมตร  หรือประมาณ 1.5 ล้านไร่  ระหว่างกระทรวงอุตสาหกรรมและกรมทรัพยากรธรณีกับบริษัท ไทยอะกริโกโปแตช จำกัด  เมื่อวันที่ 4 ตุลาคม พ.ศ. 2527  ได้ทำให้แร่โปแตชทั้งหมดในขอบเขตพื้นที่แหล่งแร่ตามสัญญาเป็นของบริษัท ไทยอะกริโกโปแตช จำกัด แต่เพียงผู้เดียว  ไม่ว่าจะขอประทานบัตรทำเหมืองแร่โปแตชกี่ครั้งหรือนานเพียงใดก็ตาม  เพราะเป็นสัญญาที่ไม่กำหนดวันสิ้นสุดสัญญา  หรือไม่กำหนดวันสิ้นสุดอายุสัมปทาน 

ปี พ.ศ. 2522 ในช่วงของการใช้แผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติฉบับที่สี่ (พ.ศ. 2520 - 2524) มีการแก้ไขมาตรา 6 ทวิ อีกครั้งหนึ่ง  และเพิ่มเติมมาตรา 6 จัตวา เข้ามาด้วย  เพื่อต้องการให้สภาพการใช้ระบบสัมปทานผูกขาดไปขยายการพัฒนาทรัพยากรแร่ให้กระตุ้นเศรษฐกิจของประเทศให้มีการขยายตัวมากยิ่งขึ้น  โดยเล็งเห็นความสำคัญว่าระบบสัมปทานผูกขาดจะสามารถขยายตัวได้ก็ต่อเมื่อมีพื้นที่หรือเขตทรัพยากรแร่แปลงใหญ่  ซึ่งจะเป็นไปไม่ได้เลยหากไม่สามารถนำแหล่งแร่ที่พบอยู่ในพื้นที่ป่าไม้และพื้นที่สงวนหวงห้ามตามกฎหมายอื่นมาใช่้ประโยชน์ได้

โครงการสำคัญที่ใช้เงื่อนไขของมาตรา 6 จัตวา  ก็คือ  โครงการเปิดประมูลเพื่อพัฒนาเหมืองแร่ทองคำเป็นโครงการขนาดใหญ่ พื้นที่เลย-อุดรธานี-หนองคาย  โดยมีผู้ได้รับสัญญาให้สิทธิสำรวจและทำเหมืองแร่ทองคำเมื่อวันที่ 19 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2532  จำนวน 4 ราย  ได้แก่  (1) บริษัท ผาคำเอ็กซ์พลอเรชั่นแอนด์ไมนิ่ง จำกัด แปลง 1 พื้นที่ 253,930 ไร่  (2) บริษัท ผาทองเอ็กซ์พลอเรชั่น แอนด์ ไมนิ่ง จำกัด แปลง 2 พื้นที่ 798,914 ไร่  (3) บริษัท ภูเทพ จำกัด แปลง 3 พื้นที่ 694,070 ไร่  และ (4) บริษัท ทุ่งคำ จำกัด แปลง 4 พื้นที่ 426,297 ไร่  รวมพื้นที่ให้สิทธิสำรวจและทำเหมืองแร่ทองคำตามเงื่อนไขของมาตรา 6 จััตวา  ทั้งหมด 2,173,211 ไร่ 

ผลสำเร็จของการให้สัมปทานตามมาตรา 6 จัตวา  ก็คือบริษัท ทุ่งคำ จำกัด สามารถเปิดทำเหมืองแร่ทองคำได้ 6 แปลง  พื้นที่ประมาณ 1,500 ไร่  บริเวณภูทับฟ้า-ภูซำป่าบอน  ในเขต ต.เขาหลวง อ.วังสะพุง จ.เลย  เมื่อปี พ.ศ. 2545  และเริ่มดำเนินการผลิตหลังจากที่ได้รับใบอนุญาตก่อตั้งโรงงานเมื่อปี พ.ศ. 2549  และยังมีพื้นที่ที่ขอประทานบัตรจับจองไว้แล้วอีก 106 แปลง  ประมาณ 30,000 กว่าไร่  แต่ส่วนใหญ่เป็นพื้นที่ป่าไม้และติดอยู่ในส่วนของพื้นที่ลุ่มน้ำชั้น 1 เอและบี  จึงทำให้การดำเนินการขอประทานบัตรในแปลงเหล่านี้มีอุปสรรคปัญหาและความยุ่งยากเป็นอย่างมากที่ต้องขออนุญาตใช้พื้นที่ตามกฎหมายป่าไม้และขออนุมัติจากมติคณะรัฐมนตรีอีกชั้นหนึ่ง

จึงทำให้ไมนิ่งโซนในมาตรา 6 จัตวา เกิดอาการสะดุด  ไม่สามารถเป็นไมน่ิงโซนได้ตามประสงค์  เพราะไม่เอื้อประโยชน์ให้มีการนำทรัพยากรแร่ในพื้นที่ป่าไม้และพื้นที่สงวนหวงห้ามตามกฎหมายอื่นออกมาใช้ประโยชน์ได้ง่ายเท่าที่ควร  เพราะติดเงื่อนไขว่าพื้นที่ใดที่ได้ทำการสำรวจแล้วปรากฎว่ามีแหล่งแร่อุดมสมบูรณ์และมีมูลค่าทางเศรษฐกิจสูงให้กันออกจากเขตป่าไม้และพื้นที่สงวนหวงห้ามตามกฎหมายอื่นเพื่อนำมาออกสัมปทานทำเหมืองแร่เป็นอันดับแรกก่อนการสงวนหวงห้ามได้ หากพื้นที่นั้นมิใช่แหล่งต้นน้ำหรือป่าน้ำซับซึม

 

ความพยายามในการแก้ไขความผิดพลาดของระบบสัมปทานผูกขาดให้ถูกต้อง

ระบบสัมปทานผูกขาดใน ‘สัญญาว่าด้วยการสำรวจและทำเหมืองแร่ทองคำ แปลงที่สี่ พื้นที่น้ำคิว-ภูขุมทอง’ ระหว่าง กรมทรัพยากรธรณี กับ บริษัท ทุ่งคาฮาเบอร์ จำกัด และกับ บริษัท ทุ่งคำ จำกัด  จัดทำขึ้นเมื่อวันที่ 5 พฤศจิกายน 2534  ทำให้บริษัท ทุ่งคำ จำกัด สามารถเปิดทำเหมืองแร่ทองคำได้ 6 แปลง  พื้นที่ประมาณ 1,500 ไร่  บริเวณภูทับฟ้า-ภูซำป่าบอน  ในเขต ต.เขาหลวง อ.วังสะพุง จ.เลย ได้  เป็นผลมาจากมติคณะรัฐมนตรีเมื่อวันที่ 3 กุมภาพันธ์ 2530  ที่ได้กำหนดนโยบายว่าด้วยการสำรวจและพัฒนาแร่ทองคำ  และตามมติคณะรัฐมนตรีเมื่อวันที่ 10 มกราคม 2532  ที่อนุมัติให้กระทรวงอุตสาหกรรมออกอาชญาบัตรผูกขาดสำรวจแร่  อาชญาบัตรพิเศษและประทานบัตรสำหรับการสำรวจและทำเหมืองแร่ทองคำในพื้นที่จังหวัดเลย  จังหวัดหนองคายและบริเวณใกล้เคียง

แม้แต่ ‘สัญญาให้สิทธิสำรวจและผลิตแร่โปแตชในจังหวัดอุดรธานี’  คลุมพื้นที่ 2,333 ตารางกิโลเมตร  หรือประมาณ 1.5 ล้านไร่  ระหว่างกระทรวงอุตสาหกรรมและกรมทรัพยากรธรณีกับบริษัท ไทยอะกริโกโปแตช จำกัด  เมื่อวันที่ 4 ตุลาคม พ.ศ. 2527  ก็เป็นผลจากมติคณะรัฐมนตรีเช่นเดียวกัน

ทั้งสองสัญญาฯดังกล่าวเป็นสัญญาให้สิทธิสำรวจและทำเหมืองแร่ในพื้นที่ขนาดใหญ่มาก  คำถามที่สำคัญก็คือการทำสัญญาฯบนพื้นที่ขนาดใหญ่ระดับนี้กระทำภายใต้บทบัญญัติใดของพระราชบัญญัติแร่ พ.ศ. 2510 ที่เป็นกฎหมายหลักในการกำหนดหลักเกณฑ์  วิธีการ  เงื่อนไขและคุณสมบัติการให้สิทธิสำรวจและทำเหมืองแร่ทุกชนิดและขนาด

ตามความเป็นจริงแล้ว  พระราชบัญญัติแร่ พ.ศ. 2510 ได้เปิดโอกาสให้มีการขอ ‘สัมปทานสำรวจแร่’  หรือที่เรียกว่าอาชญาบัตร  และ ‘สัมปทานทำเหมืองแร่’  หรือที่เรียกว่าประทานบัตร  ในพื้นที่ขนาดใหญ่ได้เช่นกัน  ซึ่งปรากฏเนื้อหาอยู่ในมาตรา 6 ทวิ และมาตรา 6 จัตวา  แต่มีเนื้อหาสาระสำคัญที่แตกต่างจากสองสัญญาฯดังกล่าว 2 ประเด็น คือ

ประเด็นแรก  ‘การสำรวจ’ และ ‘ทำเหมือง’ มีลักษณะต่างกรรมต่างวาระ  หรือมีลักษณะเป็น ‘ขั้นตอน’ อันเป็นสาระสำคัญตามที่กฎหมายกำหนด  หมายถึงว่าผู้ประกอบการที่สนใจลงทุนในกิจการเหมืองแร่จะต้องขอและได้สัมปทานสำรวจแร่ก่อน  หลังจากที่สำรวจเสร็จและพบว่ามีแร่ในเชิงพาณิชย์ที่พร้อมจะลงทุนก็จะต้องขอและได้สัมปทานทำเหมืองแร่ในลำดับขั้นตอนต่อไป

ไม่ใช่ทำสัญญาในลักษณะให้สิทธิสำรวจและทำเหมืองแร่ในคราวเดียวกันเพื่อจูงใจนักลงทุน  หรือทำสัญญาจับจองพื้นที่แหล่งแร่เอาไว้ก่อน  ทั้ง ๆ ที่ยังไม่ได้รับอาชญาบัตรให้สำรวจแร่และประทานบัตรให้ทำเหมืองแร่แต่อย่างใด  ซึ่งการทำสัญญาเช่นนี้เป็นการขยายอำนาจในการอนุมัติ/อนุญาตสัมปทานสำรวจแร่และทำเหมืองแร่ของเจ้าหน้าที่รัฐมากเกินไปกว่าขอบเขตที่กฎหมายแร่ได้บัญญัติไว้  โดยใช้อำนาจฝ่ายบริหารผ่านมติคณะรัฐมนตรี (ครม.) เพื่อเอารัฐ--ประชาชนและระบบราชการ--ไปรับประกันความเสียหายไม่ว่ากรณีใด ๆ ว่ารัฐจะเอื้อประโยชน์ให้ถึงที่สุดให้ผู้ประกอบการที่ทำสัญญาไว้ได้รับอาชญาบัตรและประทานบัตรอย่างแน่นอน 

หากแม้ยังไม่ได้รับสัมปทานที่เป็นอาชญาบัตรสำรวจแร่หรือประทานบัตรทำเหมืองแร่  ไม่ว่าด้วยเหตุผลใด ๆ ก็ตาม  สัญญาฯดังกล่าวก็จะคุ้มครองพื้นที่แหล่งแร่นั้นไว้ให้กับผู้ประกอบการที่ทำสัญญาโดยไม่กำหนดวันสิ้นสุดสัญญา

ซึ่งส่งผลให้หลักขั้นตอนอันเป็นสาระสำคัญตามที่กฎหมายกำหนดในกฎหมายแร่ถูกทำลายลงไปจากการกระทำของรัฐ-ราชการที่ต้องการเอื้อประโยชน์ให้ถึงที่สุดเพื่อให้ผู้ประกอบการได้ทำเหมืองแร่ให้จงได้  ซึ่งจะส่งผลต่อมาให้กระบวนการพิจารณาและตรวจสอบการขอประทานบัตรเพื่อให้ได้รับการอนุมัติ/อนุญาตซึ่งมีหลายขั้นตอนหละหลวม  ไม่รอบคอบรัดกุมเพียงพอ  เพราะสัญญาได้ผูกมัดไว้แล้วว่าผู้ประกอบการจะต้องได้ทำเหมืองแร่ให้จงได้

ประเด็นที่สอง  มาตรา 6 ทวิ และมาตรา 6 จัตวา มีข้อจำกัดเกี่ยวกับพื้นที่ที่เป็น ‘แหล่งต้นน้ำ’ หรือ ‘ป่าน้ำซับซึม’  แม้ปรากฏว่ามีแหล่งแร่อุดมสมบูรณ์และมีมูลค่าทางเศรษฐกิจสูงก็ไม่สามารถประกาศให้เป็นเขตแหล่งแร่เพื่อออกประทานบัตรชั่วคราว  หรือประทานบัตรได้  จะต้องคำนึงถึงการเป็นพื้นที่สงวนหวงห้ามก่อนเป็นอับดับแรก

แต่สัญญาฯดังกล่าวกลับด้าน  คือ  ละเมิดหลักการของมาตรา 6 ทวิ และมาตรา 6 จัตวา ด้วยการนำพื้นที่แหล่งต้นน้ำหรือป่าน้ำซับซึมที่พบว่ามีแร่ทองคำมาให้สัมปทานสำรวจแร่และทำเหมืองแร่แก่ผู้ประกอบการได้

ที่น่าสนใจก็คือสัญญาฯดังกล่าวไม่ได้กระทำภายใต้บทบัญญัติมาตรา 6 ทวิ และมาตรา 6 จัตวา  หรือมาตราอื่นใดของพระราชบัญญัติแร่ พ.ศ. 2510  แต่กระทำภายใต้มติคณะรัฐมนตรี (ครม.)  ซึ่งมีสถานะเป็นกฎ  ระเบียบและแนวทางปฏิบัติของฝ่ายบริหารเท่านั้น

โดยหลักการแล้ว  ไม่สมควรอย่างยิ่งที่มติ ครม. จะขัดต่อพระราชบัญญัติ  เพราะมติ ครม. ไม่ใช่พระราชบัญญัติ  และไม่สามารถอ้างมติ ครม. เป็นข้อยกเว้นตัวบทกฎหมายในพระราชบัญญัติ  ซึ่งมีสถานะหรือศักดิ์สูงกว่าได้  เพราะเป็นกฎหมายที่ใช้บังคับกับประชาชนทั้งประเทศ  ไม่ใช่มติ ครม. ที่เป็นกฎ  ระเบียบหรือแนวทางปฏิบัติของฝ่ายบริหารเท่านั้น 

ประเทศไทยที่ใช้รัฐธรรมนูญเป็นกฎหมายสูงสุดในการปกครองประเทศ  กฎหมายจะต้องถูกตราหรือยึดโยงกับประชาชนโดยรัฐสภา แต่มติ ครม. ไม่ยึดโยงตามกระบวนการออกกฎหมายดังกล่าว

คำถามสำคัญ ก็คือ  มติ ครม. ที่ขัดหรือแย้งกับพระราชบัญญัติซึ่งมีศักดิ์สูงกว่า  เพราะยึดโยงกับประชาชนภายใต้การออกกฎหมายของฝ่ายนิติบัญญัติ-ระบบรัฐสภา  จะส่งผลให้สัญญาฯดังกล่าวเป็นโมฆะหรือไม่

และด้วยความผิดพลาดเช่นนี้เอง  หน่วยงานที่เกี่ยวข้องจำต้องแก้ไขความผิดพลาดให้ถูกต้อง  มิเช่นนั้นอาจจะถูกภาคประชาชนฟ้องร้องดำเนินคดีส่งผลเสียหายได้ในอนาคต 

แนวทางแก้ไขก็คือต้องทำให้รูปแบบสัญญาหรือระบบสัมปทานผูกขาดตามมาตรา 6 ทวิ  และมาตรา 6 จัตวา  มีความถูกต้องมากย่ิงขึ้นเพื่อป้องกันการฟ้องคดีจากภาคประชาชน  ด้วยการเขียนบทเฉพาะกาลของ ‘ร่างพระราชบัญญัติแร่ พ.ศ. ....’  ฉบับคณะรัฐมนตรีชุดที่มีพลเอกประยุทธ์ จันทร์โอชา เป็นนายกรัฐมนตรี  เอาไว้ในวรรคสองของมาตรา 188 ดังนี้

“มาตรา 188  บรรดาอาชญาบัตร  ประทานบัตร  หรือใบอนุญาตที่ได้ออกให้ตามพระราชบัญญัติแร่ พ.ศ. 2510  ก่อนวันที่พระราชบัญญัตินี้ใช้บังคับ  ให้ยังคงใช้ได้จนกว่าจะสิ้นอายุหรือถูกเพิกถอน

บรรดาข้อผูกพันตามสัญญาต่าง ๆ ซึ่งมีอยู่กับรัฐบาลไทยโดยกระทรวงอุตสาหกรรมและกรมอุตสาหกรรมพื้นฐานและการเหมืองแร่ก่อนวันที่พระราชบัญญัตินี้ใช้บังคับ  ให้มีผลใช้บังคับต่อไป  ตามข้อผูกพันแห่งสัญญานั้น ๆ  ทั้งนี้ จนกว่าผลการใช้บังคับตามสัญญาจะสิ้นสุดลง[1]

เพียงเท่านี้ก็สามารถฟอกหลักการที่ผิดของระบบสัมปทานผูกขาดในพระราชบัญญัติแร่ พ.ศ. 2510  ให้เป็นถูกขึ้นมาได้

และร่างกฎหมายแร่ฉบับนี้ได้ผ่านการพิจารณาในชั้น ‘กรรมาธิการวิสามัญพิจารณาร่างพระราชบัญญัติแร่ พ.ศ. ....’  ของสภานิติบัญญัติแห่งชาติ (สนช.) เสร็จเรียบร้อยแล้วเมื่อวันที่ 28 ตุลาคม 2559 ที่ผ่านมา  กำลังอยู่ในช่วงจัดทำเอกสารเพื่อเตรียมนำเข้าพิจารณาในวาระสองและสามของ สนช. ภายในต้นเดือนธันวาคม 2559 นี้  เพื่อที่จะตราเป็นกฎหมายใช้บังคับแทนพระราชบัญญัติแร่ พ.ศ. 2510 ที่ถูกใช้บังคับมาอย่างยาวนานครบกึ่งศตวรรษ  ภายในต้นปีหน้า

0000

 

 

เชิงอรรถ

[1] ในเอกสารร่างพระราชบัญญัติแร่ พ.ศ. ....  ฉบับคณะรัฐมนตรีชุดที่มีพลเอกประยุทธ์ จันทร์โอชา เป็นนายกรัฐมนตรี  วรรคสองของมาตรา 188 ไม่ได้ถูกขีดเส้นใต้เอาไว้  การขีดเส้นใต้ในวรรคสองของมาตรานี้กระทำโดยผู้เขียนบทความนี้  ด้วยวัตถุประสงค์เพื่อเน้นข้อความที่ถูกกล่าวถึง 

 

ร่วมบริจาคเงิน สนับสนุน ประชาไท โอนเงิน กรุงไทย 091-0-10432-8 "มูลนิธิสื่อเพื่อการศึกษาของชุมชน FCEM" หรือ โอนผ่าน PayPal / บัตรเครดิต (รายงานยอดบริจาคสนับสนุน)

ติดตามประชาไทอัพเดท ได้ที่:
Facebook : https://www.facebook.com/prachatai
Twitter : https://twitter.com/prachatai
YouTube : https://www.youtube.com/prachatai
Prachatai Store Shop : https://prachataistore.net
สนับสนุนประชาไท 1,000 บาท รับร่มตาใส + เสื้อโปโล

ประชาไท