“การอุ้มหาย” หรือที่ภาษาวิชาการเรียกว่า “การบังคับบุคคลให้สูญหาย” (Enforced Disappearance) เป็นหนึ่งในการละเมิดสิทธิมนุษยชนที่ถูกปฏิบัติต่อมนุษย์ผ่านการใช้อำนาจโดยมิชอบของรัฐหรือผู้ใช้อำนาจแห่งรัฐ โดยอนุสัญญาระหว่างประเทศว่าด้วยการคุ้มครองมิให้บุคคลสูญหาย พ.ศ. 2553 (2010 International Convention for the Protection of All Persons from Enforced Disappearance - ICPPED) ข้อ 2 ได้กำหนดนิยามของ “การอุ้มหาย” เอาไว้ว่า หมายถึง การจับกุม คุมขัง ลักพาตัว หรือการลิดรอนเสรีภาพในรูปแบบอื่น โดยเจ้าหน้าที่ของรัฐ หรือบุคคลหรือกลุ่มบุคคลซึ่งกระทำการโดยได้รับการอนุญาต การสนับสนุนหรือการยอมรับโดยปริยายของรัฐ ตามมาด้วยการปฏิเสธที่จะยอมรับว่าได้มีการลิดรอนเสรีภาพ หรือด้วยการปกปิดชะตากรรมหรือสถานที่ปรากฏตัวบุคคลที่หายสาบสูญ ซึ่งส่งผลให้บุคคลดังกล่าวตกอยู่ภายนอกการคุ้มครองของกฎหมาย[1]

กล่าวโดยสรุป การอุ้มหายเป็น “การละเมิดสิทธิมนุษยชน” โดยเจ้าหน้าที่ของรัฐ องค์การทางการเมือง หรือผู้ที่ได้รับการว่าจ้าง หรือสนับสนุนจากรัฐ หรือองค์การทางการเมืองที่เกี่ยวพันกับรัฐ ในลักษณะของการใช้อำนาจ เพื่อทำให้บุคคลคนเดียวหรือหลายคน “หายสาบสูญไป” ซึ่งรัฐหรือผู้ใช้อำนาจรัฐ มักใช้การอุ้มหาย “เพื่อการกำจัดศัตรูทางการเมืองและผู้เห็นต่าง” และเพื่อการ “ข่มขู่” มิให้มีใครคิดที่จะแข็งข้อหรือต่อต้านรัฐหรือผู้ใช้อำนาจรัฐ

แม้ในปัจจุบัน การอุ้มหายจะถูกพิจารณาเป็น “การละเมิดสิทธิมนุษยชนอย่างร้ายแรง” ซึ่งถือเป็นความผิดทางอาญาตามกฎหมายระหว่างประเทศ อีกทั้งได้มีการออกกฎหมายระหว่างประเทศเกี่ยวกับการปกป้องคุ้มครองบุคคลจากการถูกอุ้มหายโดยเฉพาะ อันได้แก่ “อนุสัญญาระหว่างประเทศว่าด้วยการคุ้มครองมิให้บุคคลสูญหาย พ.ศ. 2553” ซึ่งอนุสัญญานี้มีสาระสำคัญว่าด้วยการกำหนดมาตรการป้องกันและปราบปรามการบังคับบุคคลให้สูญหาย ซึ่งถือเป็นอาชญากรรมและอาชญากรรมต่อมนุษยชาติในบางพฤติการณ์ ตามนิยามภายใต้กฎหมายระหว่างประเทศ รวมไปถึงการกำหนดสิทธิขั้นพื้นฐานของบุคคลที่จะไม่ถูกบังคับให้หายสาบสูญ และสิทธิของเหยื่อผู้ถูกทำให้สูญหายและบรรดาครอบครัวและญาติพี่น้องของเหยื่อที่จะได้รับความยุติธรรม ได้รับการชดเชยค่าเสียหาย รวมไปถึงสิทธิของบรรดาผู้เสียหายซึ่งมิใช่เหยื่อทุกคนที่จะได้ทราบข้อเท็จจริงเกี่ยวกับพฤติการณ์ของการบังคับให้หายสาบสูญ และชะตากรรมของบุคคลที่หายสาบสูญ หากแต่การอุ้มหายก็ยังคงถูกนำมาใช้อย่างแพร่หลายทั่วโลกเพื่อการกำจัดผู้มีความคิดเห็นต่าง (โดยเฉพาะอย่างยิ่งในเรื่องทางการเมือง) ซึ่งสุดท้ายคนทำผิดก็มักลอยนวล และไม่ถูกดำเนินคดีตามกฎหมาย

สำหรับกรณีของประเทศไทย การอุ้มหายก็ได้ถูกนำมาเพื่อใช้ในการกำจัดผู้มีความคิดเห็นต่างจากผู้มีอำนาจรัฐเช่นกัน จากข้อมูลของคณะกรรมการว่าด้วยการหายสาบสูญโดยถูกบังคับหรือโดยความไม่สมัครใจแห่งองค์การสหประชาชาติ (UN Working Group on Enforced and Involuntary Disappearances) พบว่า “ประเทศไทยมีคดีที่เกี่ยวข้องกับการบังคับให้บุคคลสูญหายอย่างน้อย 82 คดีที่ยังไม่คลี่คลาย”[2] ยกตัวอย่างเช่น กรณีนายทนง โพธิ์อ่าน ผู้นำสภาแรงงานแห่งประเทศไทย ที่สูญหายไปเมื่อปี พ.ศ. 2534 ภายหลังเหตุการณ์ รสช. กรณีนายสมชาย นีละไพจิตร ทนายความนักสิทธิมนุษยชนที่สูญหายไปเมื่อเดือนมีนาคม พ.ศ. 2547 หลังจากได้ทำการให้ความช่วยเหลือทางกฎหมายในคดีละเมิดสิทธิมนุษยชนแก่ประชาชนในพื้นที่สามจังหวัดชายแดนภาคใต้ รวมถึงกรณีการหายตัวไปของนายสุรชัย ด่านวัฒนานุสรณ์ หรือที่รู้จักกันในชื่อ “สุรชัย แซ่ด่าน” นักเคลื่อนไหวทางการเมืองที่ลี้ภัยออกจากประเทศไทยไปยังประเทศลาว และได้หายตัวไปจากที่พักในช่วงกลางคืน ของวันที่ 12 - 13 ธันวาคม พ.ศ. 2561 เป็นต้น ซึ่งแต่ละคดีล้วนแต่เป็น “การใช้อำนาจรัฐเพื่อให้เกิดการอุ้มหาย” และเหยื่อผู้ถูกอุ้มหาย รวมไปถึงบรรดาของครอบครัวและญาติพี่น้องของเหยื่อ ล้วนแต่ยังไม่ได้รับความเป็นธรรมในการเรียกร้องซึ่งสิทธิเสรีภาพอันถูกพรากไป 

ประเทศไทยยังคง “ไม่มีหลักประกันทางกฎหมายที่ชัดเจน” ในการคุ้มครองผู้คนให้พ้นจากการอุ้มหาย จะเห็นได้จากการที่รัฐบาลไทยภายใต้การนำของพลเอกประยุทธ์ จันทร์โอชา ยังมิได้มีการแสดงเจตนาให้สัตยาบันรับรองอนุสัญญาระหว่างประเทศว่าด้วยการคุ้มครองมิให้บุคคลสูญหาย พ.ศ. 2553 เพื่อให้เกิดผลบังคับในทางกฎหมายระหว่างประเทศแต่อย่างใด รวมถึง “การถอนร่างพระราชบัญญัติป้องกันและปราบปรามการทรมานและการบังคับบุคคลให้สูญหาย พ.ศ...” ซึ่งถือเป็นหนึ่งในร่างกฎหมายเฉพาะที่จะเป็น “ก้าวแรก” แห่งการสร้างกฎหมายเพื่อป้องกันและปราบปรามการอุ้มหายอย่างจริงจัง ออกไปจากการพิจารณาของสภานิติบัญญัติแห่งชาติ (สนช.) เมื่อวันที่ 21 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2560 และร่างพระราชบัญญัติดังกล่าวก็ไม่กลับเข้าไปในสภานิติบัญญัติแห่งชาติ รวมถึงยังคงไม่ถูกเสนอเข้าเป็นวาระในการพิจารณากฎหมายของรัฐสภายุคปัจจุบันอีกเลย

ยิ่งไปกว่านั้น รัฐไทยยังคงแสดงออกให้เห็นถึง “การเพิกเฉยในการอำนวยความยุติธรรม” แก่บุคคลผู้ถูกอุ้มหายและบรรดาครอบครัวและญาติพี่น้องของเหยื่อผู้ถูกอุ้มหาย หลายครั้งที่หาศพของเหยื่อไม่พบ หลายครั้งที่ไม่สามารถหาตัวผู้กระทำความผิดที่แท้จริงมาลงโทษได้ ซึ่งรัฐไทยเองก็มักที่จะเพิกเฉยต่ออาชญากรรมที่เกิดกับบุคคลเหล่านี้ เพราะรัฐไทยเชื่อ (แบบผิด ๆ) ว่า กลุ่มคนเหล่านี้ “เป็นศัตรูหรือเป็นภัยต่อความมั่นคงของรัฐ” ทั้ง ๆ ที่บุคคลเหล่านี้ หลายคนเพียง “คิดต่าง” จากรัฐ  หลายคนเพียง “เรียกร้อง” ให้ได้มาซึ่ง “สิทธิเสรีภาพ” ตามที่ประชาชนพึงมีตามการปกครองระบอบประชาธิปไตยเท่านั้น

ประเทศไทยควรมีแนวทางแก้ไขปัญหาเรื่อง “อุ้มหาย” อย่างจริงจังได้แล้ว หน่วยงานรัฐไทยควรเริ่มดำเนินการสอบสวน รวมไปถึงการรื้อคดี (หากจำเป็น) สำหรับกรณีที่มีการกล่าวอ้างว่าเป็นการอุ้มหายซึ่งเกิดในประเทศไทย อย่างมีประสิทธิภาพ เป็นกลาง และเป็นอิสระ เพื่อนำตัวผู้กระทำความผิดมารับโทษตามกฎหมาย ตลอดจนให้ความช่วยเหลือและเยียวยาผู้ที่ตกเป็นเหยื่อของการอุ้มหายอย่างมีประสิทธิภาพ รวมถึงควรมีการเสนอให้นำเรื่อง “ร่างพระราชบัญญัติป้องกันและปราบปรามการทรมานและการกระทำให้บุคคลสูญหาย”[3] กลับมาเป็น “เรื่องสำคัญ” สำหรับวาระการพิจารณากฎหมายภายในรัฐสภา และการเพิ่มเติมบทบัญญัติที่จำเป็น เพื่อให้สอดคล้องกับมาตรฐานทางกฎหมายระหว่างประเทศ เช่น เรื่องการคุ้มครองบุคคลมิให้ถูกบังคับให้สูญหายในสถานการณ์พิเศษ (เช่น สภาวะสงคราม) เรื่องการห้ามผลักดันบุคคลกลับไปเผชิญอันตรายจากการถูกบังคับให้สูญหาย เป็นต้น และเสนอให้รัฐบาลไทยดำเนินการให้สัตยาบัน “อนุสัญญาระหว่างประเทศว่าด้วยการคุ้มครองมิให้บุคคลสูญหาย พ.ศ. ๒๕๕๓” ซึ่งประเทศไทยได้ลงนามอย่างไม่มีผลผูกพันทางกฎหมายเอาไว้ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2555 โดยเร็ว เพื่อให้สอดคล้องกับการประกาศใช้กฎหมายว่าด้วยการป้องกันและปราบปรามการกระทำให้บุคคลสูญหาย[4]

คนทุกคน “มีหนึ่งชีวิตเท่ากัน” “มีศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ที่เท่าเทียมกัน” อย่าให้ใครต้องถูกกระทำ “เหมือนไม่ใช่คน” เพียงเพราะเรื่อง “การเมือง” หรือ “ความเห็นต่าง” เลยครับ…

อ้างอิง