การถอด ‘คลังความทรงจำ’ จากคนรุ่นก่อน สู่คนรุ่นใหม่ นั้นมีความสำคัญต่อการแลกเปลี่ยนเรียนรู้ ในโอกาสนี้จึงชวนมาพูดคุยกับพะตีจอนิ โอ่โดเชา ปราชญ์ชาวปกาเกอะญอ วัย 78 ปี และพฤ โอ่โดเชา' ผู้เป็นเหมือนล่ามประจำตัวของพ่อ ที่ร่วมเคลื่อนไหวเรียกร้องสิทธิชนเผ่ากันมายาวนาน กับประเด็นไม่ว่าจะเป็นเรื่องครอบครัว การฝึกฝน การเรียนรู้ และการทำงาน ที่ช่วยหล่อหลอมความเป็นตัวตนและเชื่อมให้เกิดการสร้างสังคมที่ดีขึ้น

เปิดคลังความทรงจำ 'พะตีจอนิ โอ่โดเชา' ปราชญ์ชาวปกาเกอะญอ

พะตีจอนิ โอ่โดเชา ปราชญ์ชาวปกาเกอะญอ วัย 78 ปี

เรานั่งสนทนากับพะตีจอนิ โอ่โดเชา ปราชญ์ชาวปกาเกอะญอ วัย 78 ปี ที่ร้านกาแฟ Lazy Man ที่แปลว่าว่า คนขี้เกียจ ของแซวะ ศิวกร โอ่โดเชา ที่เอาบ้านไม้ของตนเอง ปรับเป็นร้านกาแฟเล็กๆ ในหมู่บ้านหนองเต่า ต.แม่วิน อ.แม่วาง จ.เชียงใหม่

คำว่าพะตี นั้นแปลว่าลุง และเมื่อพูดถึงพะตีจอนิ โอ่โดเชา หลายคนรู้จักกันดี ว่าเป็นผู้เฒ่า เป็นปราชญ์ชาวปกาเกอะญอ ที่สนใจปัญหาสังคมและถือว่าเป็นต้นแบบนักเคลื่อนไหวเพื่อสังคมชาติพันธุ์มาอย่างต่อเนื่องและยาวนาน

พะตีจอนิ เล่าความหลังให้ฟังอย่างสนุกสนาน ว่าจริงๆ ชื่อจอนิ มันเพี้ยนมาจากคำว่าแจแปนนิช ก็เพราะว่าตนเองนั้นเกิดในช่วงยุคสงครามโลกครั้งที่สอง ทหารญี่ปุ่นบุก และเดินทัพ เข้ามาในประเทศไทย หลายเส้นทาง 

“คิดว่า ญี่ปุ่นมันบุกมาหลายทาง เส้นทางแม่วาง-ขุนยวม ก็เป็นอีกหนึ่งเส้นทาง ที่ทหารญี่ปุ่นได้มาถึงแถวนี้ ก็ถือว่าเป็นช่วงที่ข้าวยากหมากแพง ลำบากทุกข์ยาก อดอยาก ไม่มีข้าวกิน ครอบครัวของลุงมีทั้งหมด 8 คน ต้องล้มป่วยล้มตายกันไป 6 คน จนกระทั่งเหลือแต่พ่อกับพะตีจอนิสองคนเท่านั้น”

พะตีจอนิ เล่าว่า  หมู่บ้านหนองเต่า แต่เดิมเคยเป็นดินแดนเก่าแก่ของชาวลัวะ แล้วต่อมามาเจอสงครามโลกครั้งที่สอง พอสงครามสงบลง ทำให้ชุมชนบนดอยนั้นอดทนกันอยู่อย่างลำบาก มีปัญหาหลายๆ อย่างตามมาไม่รู้จักจบสิ้น แต่ละบ้านนั้นข้าวไม่พอกิน เกลือแพง ก็เริ่มมีปัญหาทะเลาะวิวาทเรื่องที่ดิน มีคนเอาเปรียบกัน พะตีก็อยู่อย่างอดอยาก พ่อของพะตีจอนิ ก็จะพยายามเอาตัวให้รอด ไปไหนก็มีพะตีจอนิ ติดสอยห้อยตามไปด้วย จึงทำให้พะตีจอนินั้นมีความผูกพันกับพ่อ และได้เรียนรู้ซึมซับเรื่องราวต่างๆ จากพ่อมากขึ้น จนทำให้พะตีจอนิ ได้เรียนรู้เรื่องราวของสังคม และอยากเปลี่ยนแปลงสังคมมากขึ้น

“ตอนเป็นเด็ก ลุงจะไปกับพ่อตลอดเวลาเลย ชอบไปนั่งฟังคนเฒ่าคนแก่ บางคนอายุ 70-80 ปี บางคนอายุ 100 กว่าปีก็มี คนเฒ่าจะชอบเล่านิทาน ลุงจะฟังเขาเล่าจนหมด พอหมดเรื่องแล้ว ก็ไปค้นหาคนเฒ่าคนใหม่เล่านิทานให้ฟังอีก พอเราโตมา จึงกลายเป็นนักเล่านิทาน จะเก่งเรื่องการเล่านิทานปกาเกอะญอไปเลย มีเรื่องเล่าเยอะมากไม่มีวันจบหรอก” พะตีจอนิ เล่าให้ฟัง

ทางเข้าหมู่บ้านหนองเต่า

ครูบาอาจารย์ ล้วนคือผู้เป็นแบบอย่างของพะตีจอนิ โอ่โดเชา

พะตีจอนิ เล่าให้ฟังว่า ตอนเป็นเด็กน้อย ก็ติดสอยห้อยตามพ่อมาโดยตลอด พอโตขึ้นมาหน่อย พ่อพาไปเป็นเด็กวัด ไปฝากเรียนกับครูบาอุ่นเฮือน วัดหลวงขุนวิน อ.แม่วาง จ.เชียงใหม่ จากนั้นก็ไปอยู่กับครูบาปิยะ วัดต้นแหนน้อย อ.สันป่าตอง จ.เชียงใหม่

จุดเปลี่ยนที่สำคัญ ก็คือ ในปี คศ.1953 คุณพ่อโฟญีณี และคุณพ่อยอแซฟ เซกีน๊อต ได้ไปสำรวจพื้นที่ชุมชนบนดอยที่อำเภอจอมทอง แล้วได้ทำการสร้างศูนย์อบรมเด็กชาวไทยภูเขาแม่ปอน ขึ้นที่นั่น ต่อมา พะตีจอนิ ได้มีโอกาสไปเรียนรู้ กินนอนอยู่ที่นั่น และก็ได้มีโอกาสเรียนรู้กับพ่อนิพจน์ เทียนวิหาร ได้เรียน เทวศาสตร์แห่งการปลดปล่อย ด้วย ในขณะที่เรียนหนังสือที่แม่ปอน ก็ได้เรียนทั้งหนังสือไทย หนังสือปกาเกอะญอ และภาษาโรมัน จนกระทั่ง ปี 2520 พะตีจอนิจึงได้รับเชื่อ เป็นคาทอลิก ตั้งแต่นั้นเป็นต้นมา

จากนั้น ก็หวนคืนบ้านเกิดที่บ้านหนองเต่า ซึ่งทำให้พะตีจอนิ ได้สัมผัสรับรู้เห็นถึงปัญหามากมายหลายเรื่อง

พะตีจอนิ เล่าให้ฟังว่า จำได้ว่าในช่วงปี 2515 นั้น พะตีจอนิ ได้รับรู้ถึงปัญหาของหมู่บ้าน เรื่องมีนายทุนพยายามเอารัดเอาเปรียบชาวบ้าน คือเอาข้าวสารให้ชาวบ้านกู้ยืม 1 ถัง แต่ต้องจ่ายคืน 3 ถัง ในขณะที่ไปถามหมู่บ้านอื่นๆ เขาให้ยืม 1 ถัง ก็ใช้คืน 1 ถัง

“แบบนี้มันไม่มีความยุติธรรมเลย พะตีก็เลยพยายามหาทางช่วยเหลือชาวบ้าน”

ต่อมา ในช่วงปี 2519 พะตีจอนิ โอ่โดเชา ดำรงตำแหน่งผู้ใหญ่บ้าน ในยุครัฐบาลคึกฤทธิ์ ซึ่งถือว่าเป็นยุคข้าวยากหมากแพง พะตีจอนิพยายามหาทางออกอยากแก้ปัญหาให้กับชาวบ้าน จึงตัดสินใจนำโครงการผันเงิน นั้นมาจัดตั้งเป็นกองทุหนธนาคารข้าว เป้าหมายเพื่อช่วยเหลือคนยากคนจน ให้ยืม 1 ถัง แล้วใช้คืน 1 ถัง อีกทั้งพะตีจอนิ ยังชักชวนชาวบ้านที่ยากจน ที่ไม่มีนา ไม่มีข้าว ให้ไปช่วยกันขุดเบิกนาขึ้นมาใหม่ แล้วให้เลือกเอาพื้นที่ตรงไหนก็ได้ตามใจ

แน่นอน การที่พะตีจอนิ เข้าไปช่วยเหลือชาวบ้าน ให้ลืมตาอ้าปาก มีข้าว มีนา ทำให้หลายครอบครัวในชุมชนกินดีอยู่ดีมากขึ้น แต่ได้ทำให้กลุ่มนายทุนที่เคยปล่อยให้กู้ยืมข้าว ไม่พอใจเป็นอย่างมาก จนกระทั่งหาทางกลั่นแกล้งเอาผิดพะตีจอนิ ในฐานะผู้ใหญ่บ้านในขณะนั้น ว่ามีการฉ้อโกงเงินหลวง มีการนำงบประมาณมาใช้ผิดประเภท ทั้งๆ ที่พะตีจอนิ นำเงินผันนั้นมาตั้งเป็นธนาคารข้าว และชักชวนชาวบ้านไปช่วยกันขุดเบิกนาขึ้นมาใหม่ สามารถปลดแอกความอดอยากยากจนได้  

เข้าสู่ยุคเงินเป็นใหญ่ สุดท้ายกลายเป็นหนี้สิน

“พอหลังจากมีธนาคารข้าว ทุกคนมีนา มีไร่ มีข้าวพอกิน เงินเริ่มเป็นใหญ่ มีถนน มีไฟฟ้าเข้ามา คนเริ่มอยากได้เงิน อยากได้ทีวี ตู้เย็น มอเตอร์ไซค์ ทำให้หลายคนเริ่มมีการขายที่ดิน หลายคนทำเกษตรเชิงเดี่ยว ทุกคนเริ่มเจอปัญหาหนี้สิน”

ครอบครัวของพะตีจอนิ ซึ่งมีลูกทั้งหมด 5 คน ก็พยายามปรับตัวเรียนรู้กับสังคมที่กำลังเปลี่ยนแปลงอย่างรวดเร็ว จากเดิมเคยมีช้าง ไว้ชักลากไม้ในยุคสัมปทานป่า ก็เปลี่ยนมาลองทำธุรกิจท่องเที่ยว ทัวร์ป่า นำช้างมาให้นักท่องเที่ยวขี่ช้าง และล่องแพไม้ไผ่ ทำทัวร์แม่วาง สุดท้ายก็ไปไม่รอด เพราะทำไปทำมา เราต้องไปกู้เงินจากธนาคารมาทำ กลายเป็นหนี้หมุนเวียน ทำไปก็ใช้หนี้ไป ไม่ไหว จึงหยุดกิจการ ถอยกลับมาในหมู่บ้าน ก็ไปทำเกษตรเชิงเดี่ยว สุดท้ายก็เจอปัญหาแบบเดิมๆ อีก

ระหว่างช่วงรอยต่อของความเปลี่ยนแปลง ชุมชนบนดอยนั้นกลับต้องเผชิญกับปัญหาความขัดแย้งระหว่างรัฐกับชาวบ้าน มาอย่างหนักหน่วง ต่อเนื่องและยาวนาน

เมื่อรัฐในยุคสมัยนั้น มีนโยบายจะเอาคนออกจากป่า หลังจากมีรัฐประกาศกฎหมายหลายฉบับมาทับเขตพื้นที่อยู่อาศัย พื้นที่ทำกินของชาวบ้าน หลายชุมชนบนดอย จนทำให้พะตีจอนิ ต้องออกมาเป็นผู้นำชนเผ่าในการเรียกร้องเคลื่อนไหวต่อสู้

“คือตอนนั้น พะตีมีความตั้งใจจะเดินขบวน ก่อนที่จะเดินขบวน เราก็อยู่กับพ่อนิพจน์ ขอพ่อมาเดินขบวน เขาบอกว่าเขาเป็นพระเดินไม่ได้ ผมก็เลยไปขอความช่วยเหลือจากนักพัฒนา ที่มูลนิธิฟื้นฟูชีวิตและธรรมชาติ นอกจากนั้น ยังมีครูบาอาจารย์อีกหลายคนที่ทำให้พะตีจอนิได้เจอ แล้วได้เรียนรู้แลกเปลี่ยนประสบการณ์กัน อย่างเช่น อาจารย์ชยันต์ วรรธนะภูติ, อาจารย์ชัชวาลย์ ทองดีเลิศ,เดช พุ่มคชา เป็นต้น

มีอยู่ช่วงหนึ่ง เราจะเห็นพะตีจอนิ ไปเข้าร่วมประชุมตามห้องประชุมมหาวิทยาลัยต่างๆ บ้างก็ลงไปที่กรุงเทพฯ ไปหน้าทำเนียบ กับพี่น้องสมัชชาคนจน

“ช่วงนั้น พะตีจะให้พฤ ลูกชาย เป็นคนขับรถ พาไปร่วมประชุม ร่วมชุมนุมกัน บางครั้งก็พากันตระเวนไปส่งข่าวให้กับพี่น้องชนเผ่าตามหมู่บ้านต่างๆ จนประมาณปี 2537 ถือว่าเป็นยุคที่พี่น้องชาวบ้าน พี่น้องชนเผ่าออกมาชุมนุมเรียกร้องความเป็นธรรมกันที่ศาลากลางจังหวัดเชียงใหม่ ปักหลักชุมนุมกันเป็นเดือนๆ คือเราก็อยากแสดงพลัง เรียกร้องสิทธิชนเผ่ากันบ้าง”

ในสายตาของพะตีจอนิ มองคนรุ่นใหม่ และได้ให้แง่คิดดีๆ ต่อเด็กรุ่นใหม่เอาไว้อย่างน่าสนใจ

พะตีจอนิ บอกว่า คนรุ่นใหม่ รุ่นลูกรุ่นหลานจะต้องสร้างตัวเองใหม่ ให้มีความภาคภูมิใจในความเป็นชนเผ่าพื้นเมือง ในขณะเดียวกัน กระบวนการต่อสู้เคลื่อนไหวก็ยังจำเป็นต้องมีอยู่ แต่จะสืบทอดจะต่อสู้กันอย่างไรก็เป็นอีกเรื่องหนึ่ง

“แต่อยากให้กลับไปเรียนรู้เรื่อง ฟ้าเจ็ดซ้อน ดินเจ็ดชั้น ให้เข้าใจกันเสียก่อน พะตียึดหลักว่า “แหล่หน่า ทอจึ เอ๊ะเหน่แค่ะ  จุ๊เหน่บอ  เคลอเหน่เหล่อ  พคีเหน่โฆพอ คลี่เหน่ที  โกเหน่แหม่ แมโหล่ลอ” (9 คุณลักษณะผู้นำปกาเกอะญอ) ต้องใช้นิทานมาสำรวจว่า ถ้าอย่างนี้พะตีจะไปเดี่ยวๆ ไม่ได้ จะต้องไปหาคนที่หูกว้าง มือยาว แหลมกว่าเข็ม หนักกว่าหิน เบากว่านุ่น ร้อนกว่าไฟ เย็นกว่าน้ำ และต้องเข้าใจว่าวิญญาณของปกาเกอะญอนั้นมี 32 ขวัญ และก็มีฟ้า 7 ซ้อน ดิน 7 ชั้น มันอยู่ทุกหนทุกแห่ง”

พะตีจอนิ ย้ำว่า เพราะที่ผ่านมา เราจะเห็นว่า เด็กๆ ออกมาเรียกร้องแล้วก็ติดคุก ซึ่งผมรู้สึกไม่ดี ไม่พอใจที่ไปจับเด็กอย่างนั้น เพราะถ้าคุณจับ 1 ก็ยังเหลืออีก 100 เพราะฉะนั้น เราจะต้องมีความหวังใหม่อยู่เสมอ”

พะตีจอนิ ยังบอกถึงต้นตอของปัญหาที่ยังคงเกิดขึ้นในสังคมไทย ในประเทศไทย หรือในโลกใบนี้ เอาไว้อย่างน่าสนใจ

“ที่มันเป็นปัญหากันอยู่ในขณะนี้ ก็มีอยู่ไม่กี่อย่างนี่แหละ 1.เพราะคิดไม่เหมือนกัน 2.แย่งดิน น้ำ ป่า 3.ทะเลาะกันเรื่องอำนาจ 4.ขัดแย้งเรื่องเผ่าพันธุ์ ผิวสีขาว สีดำ สีแดง และ 5. ทะเลาะกันเรื่องเงินตรา ที่เราเห็นผู้คนทะเลาะกัน ฆ่ากันตาย ก็เพราะ 5 ข้อนี่แหละ อันนี้เป็นประสบการณ์โดยตรงของลุง ที่เป็นปัญหาในยุคนี้”

เพราะฉะนั้น เด็กรุ่นใหม่ จะต้องไปคิดกันเยอะๆ คิดกันยาวๆ เพราะสิ่งมีชีวิตในโลกนี้ ก็ทำอะไรเหมือนๆ กัน คือ วันหนึ่ง นั้นโง่ 3 ครั้ง และฉลาด 3 ครั้ง คือต้องทดลองถูกบ้างผิดบ้าง กว่าจะเรียนรู้และเข้าใจได้

“ยกตัวอย่าง สมัยที่พะตีเป็นผู้ใหญ่บ้าน จะมีลูกบ้านทะเลาะ มีกรณีพิพาทเรื่องที่ดินที่นากัน ทะเลาะกันเถียงกันไม่รู้จบ พะตีก็เลยบอกว่างั้นให้ใช้เวลาคุยกันไกล่เกลี่ยกัน 1 ปี ถ้าครบ 1 ปีแล้ว ยังไม่จบ ก็จะบอกว่า ถ้าผ่านไปหนึ่งปียังทะเลาะกันอยู่ ถ้าไม่พอใจ ก็ฆ่ากันให้ตายไปเลย อือ พอเจอพะตีพูดแบบนี้ ทั้งสองคนเริ่มคิดได้กันแล้วเว้ยเฮ้ย”

พะตีจอนิ โอ่โดเชา กับภรรยา (ภาพโดย  กฤนกรรณ สุวรรณกาญจน์ เผยแพร่ครั้งแรก ประชาไท)

ประสบการณ์ที่ผ่านมา ของพะตีจอนิ โอ่โดเชานั้น มีทั้งสุขและทุกข์ มีทั้งสมหวังและผิดหวัง ได้อย่างหนึ่ง สูญเสียอะไรไปอย่างหนึ่งเสมอ

โดยเฉพาะกับครอบครัว พะตีจอนิ ยอมรับว่า ที่ผ่านมา เขาต้องออกจากบ้าน ไปร่วมขับเคลื่อนต่อสู้เพื่อทวงสิทธิชนเผ่า แต่จำต้องทิ้งครอบครัว โดยเฉพาะภรรยา อยู่กับลูกๆ เพียงลำพัง บางครั้งออกไป หายไปเป็นเดือนๆ ก่อนกลับเข้ามาบ้าน

แน่นอน บทเรียนอันเจ็บปวดข้างในนี้ ทำให้พะตีจอนิ ในวัย 78 ปี นี้ได้กลับมานั่งฉุกคิด ตรึกตรอง และอยากจะถ่ายทอดให้คนรุ่นใหม่ ซึ่งเป็นคนรุ่นลูกรุ่นหลานได้เรียนรู้จากประสบการณ์ของคนรุ่นก่อนนั้นด้วย ว่าขับเคลื่อนต่อสู้ได้ แต่อย่าลืมว่ายังมีครอบครัวอยู่ข้างหลัง ที่ต้องการดูแลเอาใจใส่              

“ตอนหลังมานี้ ลุงอยากจะฟื้นฟูจิตวิญญาณครอบครัว โดยการวางพื้นฐานครอบครัวให้กลับมาผูกพันแน่นแฟ้นกันใหม่ โดยลุงจะบอกกับลูกหลานทุกคนว่า ไม่ว่าจะไปอยู่ที่ไหน ปีหนึ่งเราจะต้องมาเจอกัน 2 ครั้ง ที่บ้านหลังใหญ่นี้ เป็นเหมือนการกลับมาสถาปนาครอบครัวกันใหม่ให้แน่นแฟ้น ก็พยายามเรียกลูกหลาน มานั่งพูดคุยกัน  คือเราต้องสร้างความภาคภูมิใจตนเองก่อนให้ได้”

ที่สำคัญ พะตีจอนิ ยังคงบอกย้ำว่า ที่สุดแล้ว คนเราต้องคืนกลับอยู่กับธรรมชาติ ไม่ให้พังทลายไปกับสังคมที่กำลังเปลี่ยนแปลงไป  เราต้องหันกลับมาสู่รากเหง้าของปกาเกอะญอเหมือนเดิม ทำนา ทำไร่หมุนเวียน เลี้ยงสัตว์ และทำสวนของคนขี้เกียจอีกด้วย

อย่างที่หลายคนรับรู้กัน พะตีจอนิ เคยทำการเกษตรแบบปลูกพืชเชิงเดี่ยวเพื่อการขายเพราะหวังทำรายได้และทำติดต่อกันอยู่เกือบ 10 ปี แต่กลับมีหนี้สินจากค่าปุ๋ยเคมีและยากำจัดศัตรูพืชเพิ่มขึ้น ทำให้พะตีจอนิ ยอมแพ้ต่อการทำเกษตรเชิงเดี่ยว ปล่อยสวนให้หญ้ารกและพืชผลขึ้นเองตามธรรมชาติตั้งแต่นั้นมา แต่ 10 กว่าปีให้หลัง สวนที่ถูกปล่อยทิ้งไม่มีการดูแลเพราะความขี้เกียจก็ได้ผลิดอกออกผล และทำให้พะตีได้อีกบทเรียนหนึ่งว่า ‘การทำสวนที่ดีที่สุดคือปล่อยให้สวนได้เติบโตเองตามธรรมชาติ’ จึงเป็นที่มาของชื่อ ‘สวนคนขี้เกียจ’ เช่นทุกวันนี้

สวนคนขี้เกียจ’ หรือ ‘สวนจอเกอะโดะ’ สวนที่มีชื่อมาจากนิทานเรื่องคนขี้เกียจที่คนปกาเกอะญอเล่าต่อกันจนกลายเป็นปรัชญาชีวิตส่งต่อกันมารุ่นสู่รุ่น

พะตีจอนิ ชี้ให้ดูสวนคนขี้เกียจหลังบ้าน แปลงเล็กๆ ในพื้นที่ 2 ไร่ ที่พะตีจอนิลงมือปลูกทุกสิ่งทุกอย่าง อย่างละเล็กอย่างละน้อย บางครั้งก็โยนเมล็ดพันธุ์ลงไปในดิน ให้มันงอก เติบโตขึ้นมาเอง พะตีบอกว่า ดูพื้นที่แค่นี้ แต่มีพันธุ์ไม้พันธุ์พืชหลากหลายมากกว่า 85 ชนิด

“ป่าหลังบ้านนี้ ลุงใช้เวลาทั้งหมด 30 กว่าปี ตอนนี้มีหมดทุกอย่าง ทั้งมะม่วง มะละกอ กล้วย อะโวคาโด อ้อย ไผ่ หวาย มีไม้ยืนต้น มีสมุนไพร และพืชใต้ดินอีกเป็นจำนวนมาก ดูสิ มีหมดเลย มองดูดีๆ นี่มันคือบทกวีที่ชีวิตเลยนะ” พะตีจอนิ โอ่โดเชา ปราชญ์ชนเผ่าปกาเกอะญอ บอกกับเราด้วยน้ำเสียงอารมณ์ดี...

ถอดความทรงจำของ 'พฤ  โอ่โดเชา' ผู้เป็นเหมือนล่ามประจำตัวของพ่อ ที่ร่วมเคลื่อนไหวเรียกร้องสิทธิชนเผ่ากันมายาวนาน

พฤ โอ่โดชา

พฤ โอ่โดชา เป็นลูกชายของพะตีจอนิ โอ่โดเชา เขาบอกว่าชีวิตได้ซึมซับความรู้จากพ่อตั้งแต่เล็กจนใหญ่โดยไม่รู้ตัว

พฤเล่าชีวิตวัยเยาว์ให้ฟังว่า เขามีโอกาสได้ลงจากดอย มาเรียนอยู่ในโรงเรียนศึกษาสงเคราะห์เชียงใหม่ เป็นโรงเรียนกินนอนซึ่งเขาต้องปรับตัวยากมาก บ่อยครั้งเขานั่งร้องไห้อยากกลับบ้านดอย เขาต้องเริ่มเรียนภาษาไทย ต้องหัดพูดภาษาไทยครั้งแรกที่นี่ซึ่งมันยากมาก เพราะอยู่บนดอยเขาไม่ค่อยได้พูด พูดก็ไม่ชัดด้วย

“ตอนนั้น ผมจำได้ว่า ในห้องเรียนมีทั้งหมด 30 กว่าคน ผมนี่สอบได้รองบ๊วยตลอดเลย ไม่ค่อยรู้เรื่องอะไรกับเขาเลย” พฤ เล่าให้ฟังพร้อมเสียงหัวเราะ

หลังจากนั้น พ่อได้ส่งพฤไปเรียนกับคุณพ่อนิพจน์ เทียนวิหาร ได้เรียนเรื่องศาสนา เรียนภาษากะเหรี่ยงด้วย จากนั้น จึงได้กลับคืนมาบ้านดอย กลับมาช่วยพ่อทำงาน ทำทุกอย่าง ทำไร่ ทำนา เลี้ยงควาย และไปเลี้ยงช้าง ไปอยู่ปางช้าง ทำทัวร์ป่าขี่ช้าง ล่องแพ แถวแม่วาง

“การที่ผมได้ทำงานอยู่ใกล้ชิดกับพ่อ ทำให้ผมได้ซึมซับเรียนรู้จากพ่อโดยไม่รู้ตัว เพราะพ่อจะพูดอยู่เสมอว่า พ่อเป็นลูกกำพร้า เหลือแต่ปู่ก็ติดยา ตอนเป็นเด็กพ่อจะชอบถูกรังแก ถูกเอารัดเอาเปรียบมาโดยตลอด พ่อจะเล่าให้ลูกๆ ฟังถึงเหตุการณ์สมัยก่อน ที่มีคนเอาเปรียบชาวบ้าน ให้ยืมข้าว 1 ถัง แต่ต้องใช้คืน 3 ถัง แต่พอไปบ้านอื่นถัดไป ทำไมเขาถึงใช้คืน 1 ถัง จนทำให้พ่อลุกขึ้นมาสู้ พ่อร่วมขุดนาให้กับคนยากคนจนแล้วก็คิดริเริ่มตั้งธนาคารข้าวขึ้นมา ให้ชาวบ้านได้ลืมตาอ้าปาก จนทำให้ไปขัดแย้งกับกลุ่มที่เคยเอาเปรียบชาวบ้าน”

ต่อมา หมู่บ้านเราและอีกหลายๆ หมู่บ้านบนดอยต้องเจอกับปัญหา เมื่อรัฐมีประกาศเขตอุทยานแห่งชาติทับพื้นที่ทำกิน ที่อยู่อาศัย ทำให้พะตีจอนิ กับพฤ ต้องออกจากบ้านไปชุมนุมเคลื่อนไหวกัน โดยทั้งพะตีจอนิ และพฤ มีโอกาสได้เจอกับอาจารย์ นักวิชาการ เอ็นจีโอหลากหลายมาก อย่างเช่น อาจารย์ชยันต์ วรรนภูติ อาจารย์ไชยันต์  อาจารย์ชัชวาล ทองดีเลิศ อาจารย์เดโช ไชยทัพ อาจารย์ประยงค์ ดอกลำไย สุริยันต์ ทองหนูเอียด เป็นต้น

“คือพ่อจะพูดภาษาไทยไม่คล่อง โดยเฉพาะเวลาจะพูดเรื่องของกฎหมาย ก็เลยต้องพาผมไปช่วยแปลเป็นล่ามภาษาปกาเกอะญอให้กับพี่น้องชาวบ้านให้เข้าใจ แล้วพอมีเวทีสัมมนากันบ่อยมาก เขาก็จะให้ผมเป็นล่ามแปลประจำตัวพ่อ จากภาษาปกาเกอะญอให้เป็นภาษาไทย จนผมกลายเป็นล่ามคนแรกของชนเผ่าปกาเกอะญอไปเลย”

พฤ จึงมีบทบาทในการเรียกร้องเคลื่อนไหว และถือว่าเป็นหนึ่งในกลุ่มเยาวชนชนเผ่าแห่งลุ่มน้ำแม่วาง ร่วมกับแกนนำชนเผ่าหมู่บ้านอื่นๆ กลายเป็นพลังสำคัญอีกคนหนึ่งในการขับเคลื่อน โดยเฉพาะเหตุการณ์ชุมนุมเรียกร้องความเป็นธรรมที่หน้าทำเนียบรัฐบาล 99 วันในครั้งนั้น ถือว่าเป็นการชุมนุมที่สร้างกระบวนการต่อสู้และการเรียนรู้ให้กับพฤ เป็นอย่างมาก

“เท่าที่ผมสังเกต ตอนนั้นพ่อเป็นแกนนำ พ่อก็มักจะชวนพฤไปเข้าค่ายเยาวชน ร่วมกับนักศึกษาด้วย เหมือนๆ กับต้องการจะฝึกผมให้ช่วยเหลือชาวบ้านนั่นแหละ”

ต่อมา พ่อเรียกพฤ มานั่งพูดคุยกันว่าถึงเวลาที่พฤ ควรจะสร้างครอบครัวได้แล้ว ดีกว่าต้องใช้ชีวิตที่ต้องมีแต่ชุมนุมเคลื่อนไหวอยู่แบบนี้ จากนั้น พฤได้แต่งงานปักหลักปักฐานสร้างครอบครัวใหม่ที่บ้านแม่ลานคำ อำเภอสะเมิง จังหวัดเชียงใหม่

“ที่ผมตัดสินใจแต่งงาน ไปอยู่สะเมิง จริงๆ ก็อยากไปใช้ชีวิตอยู่แบบสงบๆ แต่ก็ต้องไปเจอปัญหาให้ออกมาชุมนุมประท้วงกันอีกครั้ง จำได้ว่าครั้งหนึ่ง ถึงขั้นต้องฟ้องป่าไม้จังหวัดกันเลย เพราะมีการกล่าวอ้างออกสื่อ กล่าวหาผมไปจุดไฟเผาป่าในพื้นที่สะเมิง ซึ่งในเวลาที่เขากล่าวหาผมนั้น ตัวผมยังอยู่ในตัวเมืองเชียงใหม่ มีพยานหลักฐานชัดเจน จึงทำให้ทีมทนายบอกว่า เราต้องฟ้อง จนเขาต้องออกมาขอโทษ และขอให้เราถอนฟ้องให้”

นั่นทำให้ พฤ มานั่งคิดว่าทำไมปัญหาเรื่องชาติพันธุ์จึงเป็นปัญหาที่ไม่รู้หมดสิ้นเสียที หรืออาจเป็นเพราะเรื่องการศึกษา การสื่อสารมีปัญหาหรือเปล่า ทำให้คนข้างล่าง สังคมส่วนใหญ่เข้าใจผิด และจะทำอย่างไรถึงจะสื่อให้สังคมได้รับรู้ข้อเท็จจริง

จึงทำให้ พฤ เริ่มสนใจประเด็นเรื่องการสื่อสาร เรื่องการนำเสนอ จึงพยายามฝึกฝนเรียนรู้ มาทำสื่อชาวบ้าน เป็นนักข่าวพลเมือง ให้กับสถานีโทรทัศน์ไทยพีบีเอส คอยบอกเล่าเรื่องราว วิถีชีวิตของพี่น้องชาติพันธุ์มาอย่างต่อเนื่อง แต่นั่นก็ยังพบเจอกับปัญหาที่ยังคงฉายซ้ำเดิมๆ เมื่อยังมีข่าวกรณีเจ้าหน้าที่รัฐ ไปจุดไฟเผากระท่อมของพี่น้องบางกลอย จนต้องมีการอพยพ และจับกุมชาวบ้านกันอยู่ ซึ่งทำให้เขาต้องคำถามกับสังคมไทยมากยิ่งๆขึ้น

พออายุมากขึ้น เริ่มทบทวนประสบการณ์ชีวิต

พฤ เล่าให้ฟังว่า พออายุมากขึ้น ผมเริ่มหงอกตามพ่อแล้ว ทำให้ต้องกลับมานั่งคิดทบทวนผลของการออกไปชุมนุมเคลื่อนไหว เรียกร้องสิทธิชนเผ่ามาอย่างต่อเนื่องและยาวนาน ซึ่งแน่นอน ทำให้เห็นถึงทั้งปัญหาและทางออกในอนาคตกันมากยิ่งขึ้น

“เมื่อผมถอยกลับมา ผมมองดูพ่อ ทำให้เรารู้สึกว่า การต่อสู้ที่ผ่านมามันทำให้สูญเสียอะไรไปบางสิ่ง ละทิ้งอะไรไปบางอย่าง พ่อผมออกไปเป็นแกนนำ ไปร่วมต่อสู้ข้างนอก บางครั้งหายไปเป็นเดือน กลับมาบ้านไม่กี่วัน ก็ต้องออกไปอีก ซึ่งทำให้ผมรู้เลยว่า ทำให้แม่นั้นน้อยใจพ่อมาก เหมือนถูกทอดทิ้ง แต่แม่ก็ไม่ปริบากบ่น แล้วการออกไปต่อสู้เคลื่อนไหวข้างนอกของพ่อ พอกลับมา พบว่าต้องสูญเสียที่ดินบางส่วนไป ถูกชาวบ้านบางคนบีบแบ่งที่ดินไปบ้างก็มี เพราะพ่อปล่อยทิ้งไว้ไม่ได้ดูแล แบบนี้ก็มี”

อย่างไรก็ตาม พฤ ยังคงมองว่า ผลของการเคลื่อนไหวต่อสู้ในรอบหลายสิบปีที่ผ่านมาของพะตีจอนิ กับพฤ นั้นก็ได้รับความเปลี่ยนแปลงไปในทางที่ดีหลายๆ เรื่องเช่นกัน

“อย่างน้อยก็ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลง แม้ว่าการออกกฎหมายนั้นยังไม่เป็นจริงก็ตาม แต่ก็ยังได้เป็น มติ ครม.ออกมา นอกจากนั้น ทำให้ชาวบ้านได้รับรู้ความจริงแผนการของเจ้าหน้าที่ว่ามันไหนจริงอันไหนเป็นความหลอกลวง และมันทำให้เราเข้าใจว่า ถ้าจะเรียกร้องอะไร กระบวนการทำงานของรัฐมันต้องต่อสู้เรียกร้องในระดับข้างบน มันต้องไปเปลี่ยนที่ตัวโครงสร้าง มติ ครม.หรือนโยบายรัฐโน่นเลย ถึงจะแก้ปัญหาต่างๆ ได้  ถ้าแก้ข้างบนได้ สั่งการลงมา แล้วเจ้าหน้าที่ระดับล่างก็จะยอมรับและทำตาม”

พฤ ยังได้พูดถึงถึงผู้รู้ครูบาอาจารย์ ที่เป็นแรงบันดาลใจให้ในการทำงานมาโดยตลอด

พฤ บอกเล่าให้ฟังว่า คนที่คอยให้กำลังใจและสร้างแรงบันดาลใจคนแรก ก็คือ พี่มด วนิดา ตันติวิทยาพิทักษ์ ซึ่งทำงานต่อสู้ให้กับพี่น้องกลุ่มสมัชชาคนจน ซึ่งครั้งหนึ่ง พฤ และพี่น้องกลุ่มชาติพันธุ์ได้มีโอกาสลงไปร่วมชุมนุมกับสมัชชาคนจนที่หน้าทำเนียบ

“ผมได้จิตใจ จากพี่มด วนิดา แกจะคอยให้กำลังใจผม ตบหลังผม ซึ่งเราเป็นคนดอยเล็กๆ แต่พี่มดก็พยายามยกชนเผ่าของเราไปร่วม เปิดพื้นที่ในการเรียกร้องต่อสู้  ตอนนั้น ผมบอกไปว่าผมแต่งตัวไม่เรียบร้อย ใส่รองเท้าแตะ ไม่กล้าเข้าไปในสภา ในทำเนียบ แต่พี่มดบอกว่าเข้าไปได้เลย ไม่ต้องอาย ไม่ต้องกลัว เพราะเราก็คนเหมือนกัน”

อีกหลายคนหนึ่งที่พฤ พูดถึง ไม่ว่าจะเป็น อาจารย์ชยันต์ วรรธนะภูติ, อาจารย์มาลี สิทธิเกรียงไกร,บาทหลวงวินัย บุญลือ,พระปลัดสุชาติ สุวฑฒโก, สุวิทย์ วัดหนู,สุริยันต์ ทองหนูเอียด,เดโช ไชยทัพ, ประยงค์ ดอกลำไย,สุวิชานนท์ รัตนภิมล หรือแม้กระทั่งสื่อมวลชน อย่าง ศุภรา ชิดฟ้า และภาสกร จำลองราช ฯลฯ บุคคลเหล่านี้ ล้วนเป็นผู้ที่รักความเป็นธรรม มีอุดมการณ์ อยากช่วยเหลือคนด้อยโอกาสอยู่แล้ว และพร้อมที่จะช่วยเหลือพวกชาวบ้านชนเผ่าอย่างเรา ในยามที่เกิดปัญหาและวิกฤติ

ผู้ที่เป็นแรงบันดาลใจให้กับพฤ ในการดำเนินชีวิตอีกคนหนึ่งที่จะพูดถึงไม่ได้ นั่นคือ คุณพ่อนิพจน์ เทียนวิหาร ซึ่งในวัยเรียน พะตีจอนิ โอ่โดเชา ได้ส่งพฤ ลูกชายไปเรียนกับคุณพ่อนิพจน์ ที่อำเภอจอมทองด้วย

“ผมจำได้ดีเลยว่า พ่อนิพจน์ จะบอกย้ำกับผมว่า คุณจะต้องกลับไปร่วมประวัติศาสตร์กับพี่น้องชนเผ่า ไปรับรู้ความทุกข์ร่วมกับพี่น้องชาวบ้าน ชาวกะเหรี่ยงเสียก่อน ไปหาจุดต่ำที่สุดของพี่น้องปกาเกอะญอ ที่เคยถูกคนอื่นปรามาสว่าเป็นคนดอย สกปรก ชอบตัดไม้ทำลายป่า ทั้งๆ ในใจเราจะค้านเสมอว่า ไม่ได้ตัดไม้ทำลายป่า แต่เราทำไร่หมุนเวียนก็ตาม คือพ่อนิพจน์ ต้องการให้เรายอมรับตัวตนของเราก่อน แล้วค่อยกลับมาเข้าใจตัวเอง และช่วยเหลือชาวบ้าน”

มองคนรุ่นใหม่ ในสายตาของ พฤ โอ่โดเชา

พฤ โอ่โดเชา บอกเล่าให้ฟังว่า จากประสบการณ์ที่ผ่านมา เราก็พยายายามจะบอกกับคนรุ่นใหม่ได้รับรู้ว่า การต่อสู้เรียกร้องของคนที่อยู่ในป่า นั้นเคลื่อนไหวกันอย่างไร แล้วจะต้องทำอย่างไร

“เมื่อก่อนคนรุ่นก่อน ที่ออกมาเคลื่อนไหวต่อสู้เรียกร้องนั้น ชาวบ้านทุกคนจะต้องมีส่วนร่วม ร่วมกำหนด ร่วมตัดสินใจ  แต่ผมไม่รู้ว่าในปัจจุบันนี้ คนรุ่นใหม่ที่ขับเคลื่อนนั้น ยังใช้รูปแบบแบบนี้อยู่หรือไม่  อยากให้คนรุ่นใหม่บนดอย ออกไปร่วมการต่อสู้กับคนรุ่นใหม่ในเมืองดูนะ  แต่ปัจจุบัน มันเหมือนกับว่า คนรุ่นใหม่จะถูกบีบในหลายๆ ด้าน ไม่ว่าจะเป็นเรื่องของเศรษฐกิจที่เป็นอยู่ มันกำลังบีบให้ลูกหลานพี่น้องบนดอย ทุกคนต้องมุ่งทำงานรับจ้าง เอาครอบครัวให้รอดก่อน จะออกไปเคลื่อนไหวชุมนุมร่วมกับเครือข่าย เหมือนเมื่อก่อน ไปเรียกร้องชุมนุมกันเป็นเดือนๆ อาจจะเป็นไปได้ยากขึ้น”

พฤ บอกอีกว่า กรณีที่ไปเคลื่อนไหวชุมนุมในปัจจุบัน เราต้องดูบริบทหลายอย่าง ว่ามันสอดคล้องกับวิถีของเราไหม แล้วอาจต้องพบกับความเสี่ยงติดคุกติดตารางด้วยนั้น ก็ต้องถามน้องๆ คนรุ่นใหม่ด้วยว่าพร้อมจะยอมรับความเสี่ยงนั้นได้ไหม ดังนั้น ตนคิดว่าคนรุ่นใหม่ก็ยังจำเป็นต้องรับฟังความคิดเห็น คำชี้แนะจากคนรุ่นก่อนด้วย นอกจากนั้น เราอาจจะต้องปรับตัวให้เข้ากับกระแสสื่อโซเซียลมีเดียกันเพิ่มมากขึ้น เคลื่อนไหวโดยใช้สื่อของตนเอง โดยคนรุ่นใหม่อาจต้องมาช่วยคนรุ่นก่อน ่เคลื่อนไหวผ่านสื่อต่างๆ ได้

ข้อมูลประกอบ

• ถอด ‘คลังความทรงจำ’จากคนรุ่นก่อน สู่คนรุ่นใหม่ ก้าวเดินอย่างไรอย่างมีคุณค่าความหมายและไม่ผิดทาง,องอาจ เดชา,วารสารผู้ไถ่ ฉบับที่ 118,เดือนมกราคม-เมษายน 2565
• ‘สวนจอเกอะโดะ สวนคนขี้เกียจ หรือ Lazy Garden’ ของ พะตีจอนิ โอ่โดเชา, The Cloud, 6 กันยายน 2018
• พะตีจอนิ โอ่โดเชา, สาวิตรี พูลสุขโข,สถาบันชุมชนท้องถิ่นพัฒนา,7 กันยายน 2562