องอาจ เดชา : เรื่องและภาพ

"ตอนนี้ชาวบ้านขอเพียงอย่างเดียวว่า จะขออยู่ที่นี่โดยไม่ต้องระแวงว่าจะถูกจับอีกต่อไป ซึ่งทางป่าไม้กับทางอำเภอก็ออกมาพูดว่าจะไม่มีการจับกุมอีก..." นางคำ นายนวล หญิงดาระอั้ง (ปะหล่อง) บ้านปางแดงนอก 1 ใน 48 คนที่ถูกจับเมื่อปี 2547 ด้วยข้อหาบุกรุกป่า บอกเล่าให้ฟัง หลังจากที่มีการจัดพื้นที่และสร้างบ้านให้แก่ชาวบ้านปางแดง ภายใต้ "โครงการบ้านมั่นคงชนบทชุมชนบ้านปางแดง" รับผิดชอบโดย คณะทำงานแก้ไขปัญหาบ้านปางแดงฯ ป่าไม้เป็นเจ้าภาพและโดยความร่วมมือของทุกภาคส่วน ภายใต้หลักการ "สังคมไม่ทอดทิ้งกัน" มีกระบวนการแก้ไขปัญหาอย่างเป็นระบบขั้นตอน ภายใต้กำกับดูแลของประธานคณะอนุกรรมการแก้ไขปัญหาที่ดิน ศจพ.และผู้ว่าราชการจังหวัดเชียงใหม่  

นี่อาจถือได้ว่าเป็นโครงการใหม่ รูปแบบใหม่ ที่เป็นความร่วมมือระหว่างรัฐ ชาวบ้าน องค์กรพัฒนาเอกชน นักวิชาการ และองค์กรสิทธิมนุษยชนที่ได้ร่วมมือกันผลักดันโครงการนี้ โดยใช้วิธีการทำสัญญาเช่าที่ดินกับกรมป่าไม้ในระยะยาว 30 ปี ให้ชาวบ้านได้มีอาศัยอยู่อย่างเป็นธรรมและชอบธรรม

ในขณะที่ความคืบหน้าในการดำเนินการก่อสร้างบ้านแล้วเสร็จไปแล้ว 26 หลังคาเรือน จากทั้งหมด 93 หลังคาเรือน แต่ก็ต้องหยุดชะงักชั่วคราว เนื่องจากงบประมาณมีไม่เพียงพอ

"คือเราได้เงินจาก พอช. (สถาบันพัฒนาองค์กรชุมชน) ก้อนแรกเป็นค่าก่อสร้างหลังคาละ 30,000 บาท เป็นจำนวนทั้งหมด 93 หลังคาเรือน แต่งบมันไม่พอ เพราะคำนวณแล้วว่า ถ้าจะสร้างบ้านให้แล้วเสร็จนั้นจะต้องใช้งบประมาณ 50,000 บาทต่อหลังคาเรือน" นางคำ อธิบายให้ฟัง

ดังนั้น ด้วยงบประมาณจำนวนมากขนาดนี้ จึงเป็นเรื่องยากที่ชาวบ้านมาถึงตอนนี้ ชาวบ้านจึงหวังและรอคอยว่าที่เหลือจะค่อยทยอยสร้าง หากได้งบจากการรับบริจาคจากคนในสังคมไทย

เมื่อสอบถามนางคำว่ามั่นใจหรือไม่ว่า เมื่อมีการทำสัญญาเช่าที่ดินจากรัฐแล้ว มีการปลูกบ้านอยู่ในพื้นที่แห่งนี้แล้วจะไม่ถูกจับอีกในอนาคต!?

"มั่นใจ เพราะฝ่ายรัฐเข้ามามีส่วนร่วมและเขารับปากว่าจะไม่จับอีก อีกทั้งยังมีข้อตกลงร่วมกันหลายๆ ด้าน เช่น มีการปักเขตชุมชน มีการปลูกป่าชุมชนให้ชาวบ้านจัดการและดูแลกันได้ มีการตั้งกฎระเบียบการให้ที่ดินที่อาศัยอยู่ทั้งหมดนี้เป็นพื้นที่ส่วนรวมของทุกคนในหมู่บ้านที่ใช้ประโยชน์ร่วมกัน ห้ามมีการซื้อขาย ถ้าเจ้าของบ้านรายใดย้ายออก ก็ต้องคืนที่ดินแปลงนั้นให้ส่วนรวมได้ใช้ประโยชน์ต่อไป และหมู่บ้านจะต้องปลอดยาเสพติด ใครเกี่ยวข้องกับยาเสพติดจะไม่อนุญาตให้เข้ามาใช้พื้นที่ชุมชนใหม่แห่งนี้"

เธอบอกอีกว่า นอกจากนั้น ยังมีข้อตกลงร่วมกันอีกว่า ห้ามเอาญาติใกล้เคียงมาอยู่เพิ่ม หากเอามาเพิ่ม เจ้าของบ้านกับญาติจะต้องถูกขับออกไปจากหมู่บ้าน แต่ถ้าคนในครอบครัวแต่งงานภายในชุมชน สามารถอยู่ได้ไม่มีปัญหา

อย่างไรก็ตาม ถึงแม้ว่า "โครงการบ้านมั่นคงชนบทชุมชนบ้านปางแดง" กำลังเดินหน้าไปอย่างช้าๆ แต่เมื่อหันไปดูเรื่องคดีความ ก็ยังไม่จบ ชาวบ้านยังรอคำพิพากษาจากศาลอยู่ ว่าชะตากรรมที่พวกเขาไม่ได้ก่อนั้นจะลงเอยเช่นไร

"ในแง่ของคดี เชื่อว่า หากชาวบ้านยอมรับสารภาพ ศาลก็คงลงโทษสถานเบากับชาวบ้าน ก็คงเหลือเพียงแค่การปรับ ซึ่งหากเอากรณีที่ชาวบ้านเคยติดคุกมาก่อนหน้า 1 เดือนแล้ว มาหักลบแทนค่าปรับก็หมดแล้ว"

นอกจากนั้น นายสุมิตรชัย ยังอธิบายถึงกรณีที่สังคมตั้งคำถามว่า ถ้าชาวบ้านยอมรับสารภาพว่าบุกรุกป่าจริง นั่นก็หมายความว่า ชาวบ้านแพ้คดีใช่หรือไม่ ?

"คือมาถึงตอนนี้เราไม่ได้มองเพียงแค่ว่า ชาวบ้านจะแพ้หรือชนะคดี แน่นอน ถ้ามองในแง่ของกฎหมายชาวบ้านอาจแพ้ แต่ถ้าเรามองในแง่นโยบายและการขับเคลื่อนเรียกร้องของชาวบ้านถือว่าชนะ เพราะชาวบ้านได้เข้าถึงสิทธิเรื่องที่อยู่อาศัย การตั้งถิ่นฐานอย่างถูกต้อง มีการสร้างบ้านหลังใหม่ มีชีวิตความเป็นอยู่ดีขึ้น ซึ่งตนเชื่อว่าคงไม่มีการถูกจับ เพราะโครงการดังกล่าว เป็นโครงการร่วมมือจากทุกฝ่าย โดยรัฐเป็นเจ้าภาพ และล่าสุด เราได้ยื่นเรื่องถึงป่าไม้ถึงการใช้สิทธิในที่ดินผืนนั้น ซึ่งกำลังรอผลอยู่ว่าในอนาคต รัฐจะให้ชาวบ้านอยู่โดยให้เช่าหรือให้ สทก.หรือไม่อย่างไร" ผอ.ศูนย์พิทักษ์สิทธิและฟื้นฟูชุมชนท้องถิ่น บอกย้ำถึงทิศทางของหมู่บ้านปางแดงทั้งในแง่กฎหมาย นโยบาย และการดำรงอยู่ทางชาติพันธุ์ของชาวปางแดงในอนาคต