ณ ขณะก้าวที่ทุนระดับชาติกลายเป็นทุนข้ามชาติ เขื่อนระดับชาติผันตัวไปเป็นเขื่อนข้ามพรมแดน และการลงทุนข้ามพรมแดนเป็นสิ่งที่ยอมรับกันในสังคมโลก แต่ในอีกด้านหนึ่งผลกระทบข้ามพรมแดนก็กำลังเป็นหายนะที่ผู้คนในภูมิภาคนี้ต้องเผชิญ คำถามสำคัญคือเราทุกคนจะอยู่ร่วมและปรับตัวรับกับกระแสโลกนี้อย่างไร

 

สภาพการณ์ที่เกิดขึ้นนี้น่าจะเป็นเหตุผลหนึ่งที่มูลนิธิโกมลคีมทอง เลือกให้ เพียรพร ดีเทศน์ ผู้ประสานงานการรณรงค์ประเทศไทย องค์การแม่น้ำนานาชาติ (International Rivers) เป็นปาฐกโกมลคีมทอง ประจำปี 2556 ครั้งที่ 39

 

 

“นักกิจกรรมที่มีรากเง้าจากรากหญ้าแต่ทำงานในระดับโลก” คือคำกล่าวแนะนำ ‘เพียรพร’ ของพิภพ อุดมอิทธิพงศ์ กรรมการมูลนิธิโกมลคีมทอง ก่อนที่หญิงสาวผู้นี้จะมาบอกเล่าถึงแนวทางอุดมการณ์เพื่อสังคม และการทำงานในระดับนานาชาติที่ต้องปรับตัวให้เข้ากับกระแสโลกที่เปลี่ยนแปลงไป

 

ทั้งนี้ เพียรพร เรียนรู้การทำงานเพื่อสังคมจากการติดตาม ‘เตือนใจ ดีเทศ’ หรือ ‘ครูแดง’ ผู้เป็นแม่ตั้งแต่ยังเด็กในพื้นที่บนดอยสูง ต่อมาจึงเข้าสู่แวดวงการทำงานด้านการอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติ โดยเฉพาะการศึกษาผลกระทบจากการสร้างเขื่อนขนาดใหญ่ ล่าสุดคือโครงการเขื่อนไซยะบุรีที่จะส่งผลกระทบต่อระบบนิเวศวิทยาและการดำรงชีวิตของประชาชนในลุ่มน้ำโขง

 

เพียรพร กล่าวปาฐกถา “เขื่อนข้ามพรมแดน ทุนข้ามชาติ คำถามถึงธรรมาภิบาลในอุษาคเนย์” ในงานปาฐกถามูลนิธิโกมลคีมทอง ประจำปี 2556 ครั้งที่ 39 เมื่อวันศุกร์ที่ 22 ก.พ.2556 ณ มหาวิทยาลัยราชภัฏจันทรเกษม กรุงเทพฯ ในตอนหนึ่งว่าด้วยเรื่อง ‘สถานการณ์รอบบ้าน บริบทในภูมิภาค’ ดังนี้ ในยุคที่ประเทศต่างๆ กำลังพยายามเปิดเสรีให้กับทุน รัฐบาลแต่ละประเทศต่างหาช่องทางลดเงื่อนไขที่เป็นอุปสรรคต่อการลงทุนข้ามพรมแดน และเอื้ออำนายทุกวิธีให้เศรษฐกิจเฟื่องฟู

 

ทุนขนาดใหญ่จากประเทศในภูมิภาค ทั้งไทย จีน มาเลย์ ญี่ปุ่น เวียดนาม ต่างมุ่งหน้าสู่โครงการขนาดใหญ่ โดยเฉพาะในประเทศที่ยังเหลือทรัพยากรธรรมชาติอยู่มากล้น เช่น ลาว กัมพูชา พม่า โดยมีการสร้างคำอธิบายให้กับคนในชาติที่เป็นเจ้าของทุนอยู่เสมอว่า “หากเราไม่รีบเข้าไปสร้าง เดี๋ยวจะไม่ทันประเทศอื่น” หรือ “ถ้าเราไม่สร้าง จีนก็สร้างอยู่ดี” พร้อมกับการกระตุ้นให้รัฐบาลแต่ละประเทศสนับสนุนให้นักลงทุนของตัวเองเข้าไปตักตวงผลประโยชน์จากแหล่งทรัพยากรของประเทศเพื่อบ้านอย่างไม่บันยะบันยัง

 

ขณะที่การส่งเสริมความสัมพันธ์ในระดับชาวบ้านที่มีความเป็นพี่เป็นน้องร้อยโยงกันทั้งวิถีชีวิต ประเพณี และวัฒนธรรมกลับมีการพูดถึงน้อยมาก ชมชนกลุ่มชาติพันธ์ต่างๆ กลายเป็นคนแปลกหน้าที่เราพร้อมจะเข้าไปบดขยี้และแสวงหาประโยชน์ ความสัมพันธ์ของพี่น้องในภูมิภาคอุษาคเนย์ถูกแบ่งแยกไปตามเขตแดนของรัฐสมัยใหม่

 

โครงการขนาดใหญ่หลายโครงการที่รัฐบาลเจ้าของประเทศสนับสนุนให้นักธุรกิจต่างชาติเข้าไปลงทุนไม่เคยมีการให้ข้อมูล สร้างความรู้ความเข้าใจให้กับประชาชนในท้องถิ่นว่าจะเกิดอะไรขึ้นกับพวกเขา นักลงทุนที่เข้าไปส่วนใหญ่ก็เพื่อแสวงหาผลประโยชน์ให้มากที่สุด ได้กำไรสูงสุด ขาดหัวใจและความรู้สึกของความเป็นพี่เป็นน้องและมนุษย์ในสังคม หวังตักตวงกันโดยไม่ได้คิดถึงปัญหาต่อเนื่องที่ท้ายที่สุดเราเองก็หนีไม่พ้นที่ต้องได้รับผลกระทบไปด้วย เพราะพรมแดนแห่งรัฐชาติไม่สามารถกั้นผลกระทบข้ามพรมแดน ทั้งด้านระบบนิเวศ สิ่งแวดล้อม สุขภาพ สังคม รวมทั้งเศรษฐกิจได้

 

 

คณะกรรมการเขื่อนโลก (The World Commission on Dams: WCD) ซึ่งศึกษาเขื่อนทั้งหมดกว่า 1,000 แห่ง ใน 79 ประเทศ ระบุว่า แม้เขื่อนได้สร้างประโยชน์สำคัญต่อการพัฒนา แต่มีกรณีมากมายที่ชี้ให้เห็นว่าผลประโยชน์เหล่านี้แลกมาด้วยต้นทุนทางสังคมและสิ่งแวดล้อมมหาศาล

 

 

ขณะเดียวกันเขื่อนที่สร้างมักให้ประโยชน์น้อยกว่าที่โฆษณาไว้ ผลิตไฟฟ้าได้น้อยกว่าที่บอก ส่งน้ำให้แก่พื้นที่ชลประทานได้น้อยกว่า และหลายกรณีไม่สามารถป้องกันน้ำท่วมได้อย่างที่กล่าวอ้าง

 

เขื่อนขนาดใหญ่ที่มีกว่า 45,000 แห่งทั่วโลก วันนี้เป็นเพียงเทคโนโลยีที่ล้าหลัง มีต้นทุนสูง ขณะที่ทางเลือกการจัดการพลังงานและน้ำที่มีประสิทธิภาพ เป็นมิตรกับสิ่งแวดล้อมและชุมชนท้องถิ่น มีอยู่มากมายแต่มักไม่ถูกเลือกมาพัฒนา

คณะกรรมการเขื่อนโลกจึงมีข้อเสนอเชิงยุทธศาสตร์ เพื่อนำไปปฏิบัติในโครงการเขื่อน ข้อที่สำคัญมากคือ การพิจารณาทางเลือกอย่างรอบด้าน เริ่มจากเราต้องการอะไร น้ำหรือไฟฟ้า ทางเลือกอะไรบ้างที่จะตอบความต้องการได้ หากต้องการไฟฟ้า เรามีโรงไฟฟ้าขนาดเล็ก มีระบบพลังงานแบบไม่รวมศูนย์ มีพลังงานทางเลือก ซึ่งเขื่อนขนาดใหญ่ก็เป็นหนึ่งในทางเลือกเหล่านั้น ต่อมาก็พิจารณาต้นทุนว่าวิธีใดที่จะได้ไฟฟ้ามาโดยคุ้มค่าที่สุด โดยพิจารณาทั้งต้นทุนด้านเศรษฐกิจ สังคม และสิ่งแวดล้อม ซึ่งเขื่อนขนาดใหญ่อาจไม่ใช่ทางเลือกที่ดีที่สุด

 

สำหรับประเทศไทย การจัดการพลังงานอย่างมีประสิทธิภาพ ลดปริมาณการใช้ไฟฟ้า โดยเฉพาะในภาคอุตสาหกรรมและพาณิชย์เป็นทางเลือกที่ราคาถูกที่สุด แต่กลับไม่ได้รับการพัฒนาจากฝ่านโยบาย ตัวอย่างวิธีเหล่านี้เช่น การอุดหนุนและจูงใจให้ภาคอุตสาหกรรมเดินเครื่องการผลิตในช่วงดึกที่ประชาชนและอาคารต่างๆ ไม่ใช้ไฟฟ้าแล้ว

 

 

ข้อเสนอทางยุทธศาสตร์อีกข้อหนึ่งของคณะกรรมการเขื่อนโลกคือ การได้รับการยอมรับจากสาธารณะ เขื่อนจะไม่สามารถสร้างได้หากปราศจากการยอมรับจากประชาชน โดยเฉพาะผู้ได้รับผลกระทบโดยตรง ดังนั้น ชาวบ้านต้องได้รับข้อมูลเพื่อประกอบการตัดสินใจ ว่าเขื่อนเป็นอย่างไร สร้างแล้วจะเกิดอะไรขึ้นบ้าง ทั้งด้านดีและด้านลบ เพื่อให้ชาวบ้านมีสิทธิกำหนดอนาคตของตนเอง

 

 

กรณีเขื่อนไซยะบุรี ซึ่งสร้างกั้นแม่น้ำโขงในแขวงไซยะบุรี ประเทศลาว เป็นเขื่อนแห่งแรกที่สร้างบนแม่น้ำโขงตอนล่าง จากแผนใหญ่ทั้งหมด 12 โครงการ เขื่อนขนาด 1,260 เมกะวัตต์ มูลค่ากว่าแสนล้านนี้ ลงทุนโดยบริษัทสัญชาติไทย เงินกู้มาจากธนาคารพาณิชย์ 6 แห่งของไทย ไฟฟ้า 95 เปอร์เซ็นต์ลงนามรับซื้อโดย กฟผ.เรียกได้ว่าเป็นเขื่อนสัญชาติไทย เพียงแต่ตั้งอยู่ในประเทศลาว

 

ที่ผ่านมา เครือข่ายประชาชนไทย 8 จังหวัดลุ่มน้ำโขง ที่อาศัยอยู่ใน จังหวัดเชียงราย เลย หนองคาย บึงกาฬ นครพนม มุกดาหาร อำนาจเจริญ และอุบลราชธานี ได้เรียกร้องให้หยุดโครงการเขื่อนไซยะบุรีและเขื่อนบนแม่น้ำโขงตอนล่างทั้งหมด นั่นไม่ใช่เพราะพวกเขาไม่ต้องการกระแสไฟฟ้า หรือต้องการขัดขวางการพัฒนา แต่เนื่องจากหวั่นเกรงผลกระทบที่จะเกิดขึ้นกับระบบนิเวศแม่น้ำโขง ซึ่งเป็นเหมือนสายเลือดที่หล่อเลี้ยงประชาชนกว่า 60 ล้านคน ใน 4 ประเทศลุ่มน้ำโขง

 

การศึกษาหลายชิ้น รวมทั้งรายงานการประเมินผลกระทบสิ่งแวดล้อมเชิงยุทธศาสตร์ ว่าจ้างโดยคณะกรรมการแม่น้ำโขง (Mekong River Commission: MRC) และการศึกษาของ World Fish Center (ศูนย์นานาชาติเพื่อการจัดการทรัพยากรสิ่งมีชีวิตทางน้ำ) ระบุว่า การประมงในลุ่มน้ำโขงตอนล่างเป็นการประมงน้ำจืดที่ใหญ่ที่สุดในโลก ปลาส่วนใหญ่เป็นปลาอพยพที่อพยพตามลำน้ำในฤดูกาลต่างๆ โดยบางพื้นที่พบว่ามีการอพยพของปลาหนาแน่นถึง 30 ตันต่อชั่วโมง ปริมาณปลาขนาดนี้ไม่สามารถมีบันไดปลา ลิฟต์ปลา หรือทางปลาผ่านใดๆ ที่จะทดแทนได้หากมีเขื่อนกันน้ำโขง

   

 

 

ขณะที่โครงการลงทุนของไทยจำนวนมากก็ไม่น้อยหน้า เพราะต้องการเข้าไปจับจองพื้นที่ในฐานะประเทศย่านเดียวกัน โดยไปดำเนินการในประเทศเพื่อนบ้าน และมีทีท่าว่าจะนำไปสู่การสร้างผลกระทบสิ่งแวดล้อมต่อชุมชนท้องถิ่น ทั้งๆ ที่เราเคยมีประสบการณ์อันเจ็บปวดมาแล้วมากมาย แทนที่จะเอาบทเรียนเหล่านั้นเข้าไปส่งเสริมให้ชาวบ้านในประเทศเพื่อนบ้านได้เรียนรู้และมีโอกาสเลือก แต่กลับคิดแค่เรื่องตักตวงผลประโยชน์เพื่อตัวเอง ใช้ช่วงสุญญากาศที่กำลังไปสู่ประชาคมเศรษฐกิจอาเซียน ริเริ่มโครงการใหญ่ต่างๆ

 

รูปแบบของทุนข้ามชาติส่วนใหญ่ที่เข้าไปนั้นน่าสะพรึงกลัว เพราะใช้วิธีการติดสินบนตั้งแต่ระดับนโยบายจนถึงเจ้าหน้าที่ท้องถิ่น เนื่องจากรู้ดีว่าโครงสร้างการปกครองในประเทศเพื่อนบ้านนั้น ประชาชนในชนบทยังไม่สามารถลุกขึ้นมาต่อรองกับรัฐบาลของตัวเองได้ บางประเทศไม่เปิดโอกาสให้ประชาชนแม้กระทั่งการคิดหรือการตั้งคำถาม ประชาชนถูกสอนให้เชื่อคณะผู้ปกครองแล้วประเทศจะหลุดพ้นจากความยากจน แต่เป็นที่รับรู้กันอย่างก้าวขวางว่า คณะผู้ปกครองเหล่านั้นทุจริตคอรัปชั่นกันอย่างมโหฬาร

 

 

CSR (ความรับผิดชอบต่อสังคมขององค์กร) ของบริษัทต่างๆ ที่เห็น ก็ไม่มากไปกว่าการประชาสัมพันธ์ สร้างภาพลักษณ์ที่ดีให้แก่บริษัท ปลูกป่าชายเลน สร้างส้วมลอยน้ำ สร้างห้องสมุด ซึ่งเป็นคนละเรื่องกับกระบวนการผลิตและการดำเนินการของบริษัท ทั้งนี้ สิ่งสำคัญที่ภูมิภาคนี้ต้องการอย่างเร่งด่วน คือ ธรรมาภิบาลในการดำเนินธุรกิจและความรับผิดชอบของบรรษัท

 

 

กรณีโครงการเขื่อนใหญ่อย่างไซยะบุรี โครงการโรงไฟฟ้าถ่านหินหงสาลิกไนต์ในลาว โครงการพัฒนาเขตอุตสาหกรรมและท่าเรือน้ำลึกทวาย และเหมืองถ่านหินเมืองกกในพม่า หรือโครงการโรงไฟฟ้าเกาะกงในกัมพูชา คงไม่สามารถเกิดได้ง่ายๆ หากตั้งอยู่ในประเทศไทย เพราะประชาชนชาวบ้านในพื้นที่คงออกมาเรียกร้องสิทิตามกฎหมายไทย ไม่ว่าจะเป็นการจัดทำรายงานผลกระทบด้านสุขภาพและสิ่งแวดล้อม การทำประชาพิจารณ์และการรับฟังความคิดเห็นจากผู้มีส่วนได้เสีย รวมทั้งมีสิทธิชุมชนและสิทธิมนุษยชนที่ได้รับความคุ้มครองตามรัฐธรรมนูญ

 

อย่างไรก็ตาม กติกาเหล่านี้ไม่มีอยู่ในระดับภูมิภาค ซึ่งถือเป็นเรื่องน่าประหลาดมาก ทั้งที่ทุกประเทศในอาเซียนต่างพูดถึงความร่วมมือกันมากมาย มีการกำหนดกติกาสารพัดด้าน แต่กลับไม่มีกติกาด้านนี้ ดังนั้น สิ่งที่เราต้องเรียกร้องให้เกิดขึ้นทันทีคือ กติกาภูมิภาคว่าด้วยการลงทุนข้ามพรมแดนที่มีความรับผิดชอบต่อสังคม ชุมชน และสิ่งแวดล้อม

 

เพียรพร กล่าวว่าเธออยากเห็น... คนในสังคมไทยมีหัวใจที่ใหญ่ รู้สึกรักและหวงแหนทรัพยากรธรรมชาติของภูมิภาคนี้เหมือนบ้านของตนเอง อยากเห็นอคติและมายาคติที่เกิดจากความเป็นรัฐชาติสมัยใหม่ลดน้อยลง

 

อยากเห็น... การเชื่อมร้อยของคนในอุษาคเนย์ที่มีขนบธรรมเนียม ประเพณี วัฒนธรรมใกล้เคียงกัน ได้อยู่เคียงข้างกัน เดือดเนื้อร้อนใจแทนกันในยามที่ถูกรุกรานจากศัตรูสมัยใหม่

 

อยากเห็น... สภาแม่น้ำโขง สภาแม่น้ำสาละวิน หรือสภาอื่นๆ ซึ่งเป็นองค์กรของประชาชนทุกหมู่เหล่าที่ร่วมกันปกปักรักษาทรัพยากรในท้องถิ่น พร้อมทั้งเป็นผู้กำหนดชะตากรรมของตนเอง

 

สำหรับคนหนุ่มสาวและงานเพื่อสังคม อยากเห็น... คนหนุ่มสาวเรียนรู้เรื่องราวในสังคม และออกมามีส่วนร่วมในการดูแลภูมิภาคร่วมกัน ทั้งด้านเศรษฐกิจ สังคม และสิ่งแวดล้อม เป็นประชาชนที่สนใจและมีส่วนร่วมกับเรื่องราวในสังคม

 

สำหรับเธองานที่ได้ทำร่วมกับเพื่อนร่วมงานและชาวบ้านทำ งานแม่น้ำโขงและแม่น้ำสาละวินเป็นเพียงฟังเฟืองตัวเล็กๆ ของการทำงานเพื่อรักษาสิทธิและปกป้องทรัพยากร ยังมีคนเล็ก อีกมากมายทั่วโลกทำงานอย่างไม่รู้จักเหน็ดเหนื่อยเพื่อจุดหมายเดียวกัน คือ สังคมเป็นธรรม และการกระจายทรัพยากรอย่างเป็นธรรม

 

ยังมีนักอนุรักษ์ชาวเคนยาที่ทำงานกับชุมชนรอบทะเลสาบเทอร์คานาที่กำลังจะเหือดแห้งเพราะเขื่อนที่สร้างในเอธิโอเปีย โดยบริษัทจากจีน ยังมีชนเผ่าพื้นเมืองในป่าอเมซอนที่รณรงค์ปกป้องผืนป่าซึ่งจะถูกน้ำท่วมจากเขื่อนเบโลมองจ์ บนแม่น้ำสาขาของอเมซอน

 

 

 

 

ทั้งนี้ ภายในงานปาฐกถามูลนิธิโกมลคีมทอง ประจำปี 2556 ครั้งที่ 39 ได้มีการมอบโล่ประกาศบุคคลเกียรติยศมูลนิธิโกมลคีมทอง 4 คน คือ 1.ประยงค์ ดอกลำไย ด้านสิทธิมนุษยชน 2.ณิชชญา น้อยแก้ว ด้านการศึกษา 3.พุทธิพร ลิมปนดุษฎี ด้านสาธารณสุข และ 4.กลุ่มราษฎรรักษ์ป่า ด้านอนุรักษ์สิ่งแวดล้อม

 

นอกจากนั้น พระไพศาล วิสาโล เจ้าอาวาสวัดป่าสุคะโต ต.ท่ามะไฟหวาน อ.แก้งคร้อ จ.ชัยภูมิ ยังได้มอบทุนสนับสนุนการทำงานของเครือข่ายภาคประชาชนที่ได้รับผลกระทบจากโครงการพัฒนาของรัฐ จำนวน 10 กลุ่ม ประกอบด้วย 1.ชุมชมโคกอีโด่ย จ.สระแก้ว 2.เครือข่ายปฏิรูปที่ดินเทือกเขาบรรทัด (คปบ.) 3.สภาเครือข่ายกลุ่มผู้ป่วยจากการทำงานและสิ่งแวดล้อมแห่งประเทศไทย

 

4.กลุ่มอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมอุดรธานี 5.กลุ่มชาวบ้านอนุรักษ์และฟื้นฟูระบบนิเวศลุ่มน้ำชีตอนล่าง 6.กลุ่มฅนรักบ้านเกิด ต.ทุ่งเขาหลวง จ.เลย 7.กลุ่มอนุรักษ์ป่าต้นน้ำท่าแซะ จ.ชุมพร 8.กลุ่มอนุรักษ์ลำน้ำเชียงทา จากกรณีเขื่อนโป่งขุนเพชร 9.เครือข่ายปฏิรูปที่ดินภาคอีสาน และศูนย์ศึกษาและฟื้นฟูนิเวศวัฒนธรรมชุมชนเทือกเขาเพชรบูรณ์ 10.เครือข่ายติดตามผลกระทบโรงไฟฟ้าถ่านหินเขาหินซ้อน จ.ฉะเชิงเทรา

 

###############