ครบรอบ 1 ปี ชาวชุมชนป้อมมหากาฬประกาศปิดชุมชนอย่างเป็นทางการ ปิดฉากการต่อสู้ ต่อรองไม่ให้ที่อยู่อาศัยเปลี่ยนเป็นสวนสาธารณะ อัพเดทชีวิตชาวชุมชนกลุ่มใหญ่สองกลุ่มที่ต่างหาที่อยู่ใหม่ จนถึงตอนนี้ชีวิตยังไม่มั่นคง ประหนึ่งฉายหนังม้วนเก่า พวกเขาอาจต้องโยกย้ายกันอีกรอบ ในขณะที่แผนแม่บทกรุงรัตนโกสินทร์ฉบับใหม่ยังคงเงียบเชียบ ไม่มีความคืบหน้า

บ้านไม้หลังหนึ่งในชุมชนป้อมมหากาฬก่อนจะถูกรื้อย้าย

ช่วงสัปดาห์นี้เมื่อหนึ่งปีที่แล้ว ชุมชนป้อมมหากาฬ ชุมชนชานพระนครที่ตั้งอยู่หลังป้อมริมคลองโอ่งอ่างมานานกว่า 200 ปีมีความเคลื่อนไหวคึกคัก มีการจัดตั้งร้านรวง เชิญสื่อมวลชน นักวิชาการ เครือข่ายประชาสังคมมาร่วมรับประทานอาหารเย็นร่วมกันเป็นครั้งสุดท้ายในงานปิดตัวชุมชนป้อมมหากาฬ หลังต้องย้ายออกจากพื้นที่ภายในปลายเดือน เม.ย. ปิดฉากการต่อสู้ ต่อรองกับ กทม. ที่จะนำพื้นที่ไปทำสวนสาธารณะเวลายาวนานถึง 26 ปีนับตั้งแต่เริ่มเวนคืนที่ดินในปี 2535

บ้านเก่า ใหม่ สถาปัตยกรรมทั้งที่ถูกเก็บไว้และดัดแปลงเพื่อการอยู่อาศัย และวัฒนธรรม วิถีชุมชนถูกแทนที่ด้วยการปรับหน้าดิน ลงหญ้า ปรับสภาพเป็นสวนสาธารณะตามโครงการปรับปรุงพื้นที่และอนุรักษ์โบราณสถานของชาติที่เริ่มตั้งแต่ พ.ศ.2502

อัพเดทชีวิตกลุ่มชาวชุมชน ชีวิตใหม่ยังไม่มั่นคง อาจโยกย้ายกันอีกรอบ

ปัจจุบัน ชาวชุมชนต่างเริ่มต้นชีวิตใหม่ในที่ๆ แตกต่างกัน กลุ่มก้อนใหญ่ที่เห็นได้ตอนนี้มีอยู่สองกลุ่ม ได้แก่กลุ่มที่ย้ายออกไปก่อนหน้าในช่วงปลายปี 2560 จำนวนราว 60 ชีวิต นับเป็น 21 ครัวเรือน โดยย้ายไปอยู่ที่พักพิงชั่วคราวที่การประปาเก่าแยกแม้นศรีที่ทางกองอำนวยการรักษาความมั่นคงภายในกรุงเทพฯ (กอ.รมน.กทม.) จัดสรรให้อยู่ก่อนดำเนินการจัดหาที่อยู่ใหม่ อีกกลุ่มหนึ่งคือชาวชุมชนชุดสุดท้ายที่ย้ายออกหลังปิดชุมชนอย่างเป็นทางการจำนวนราว 8-9 ครัวเรือน โดยไปอาศัยที่ชุมชนกัลยาณมิตรพลางจัดหาที่ดินใหม่เช่นกัน

สำนักงานการประปาเก่าย่านแม้นศรี บริเวณเดียวกันกับอาคารที่ถูกนำมาใช้เป็นสถานที่พักพิงชั่วคราวให้กับชาวชุมชนป้อมมหากาฬที่ย้ายออกมา ซึ่งในรั้วสำนักงานเดียวกันก็มีอาคารที่ถูกเปิดให้เป็นที่พักพิงกับคนไร้บ้าน (ภาพถ่ายเมื่อปี 2560)

พีระพล เหมรัตน์ อดีตรองประธานชุมชนป้อมมหากาฬที่ย้ายมาอยู่การประปาแม้นศรี ให้ข้อมูลอัพเดทว่าขณะนี้ ชาวชุมชนป้อมที่แม้นศรีจำนวน 18 ครัวเรือนได้เช่าที่ดินกรมธนารักษ์แล้ว หลังจัดตั้งสหกรณ์ออมทรัพย์ร่วมกับชุมชนองค์การทอผ้าราว 18-32 ครัวเรือนเพื่อเข้าโครงการบ้านมั่นคงของสถาบันพัฒนาองค์กรชุมชน (พอช.) โดยที่ดินใหม่จะอยู่บริเวณสี่แยกเกียกกาย หลังรัฐสภาแห่งใหม่

อย่างไรก็ดี พีระพลกล่าวว่าเขาและชาวชุมชนที่แม้นศรีกำลังเดือดร้อน เนื่องจากทาง กทม. จะคืนพื้นที่การประปาฯ ที่อาศัยอยู่ให้กับทรัพย์สินส่วนพระมหากษัตริย์ที่เป็นเจ้าของที่ภายในเดือน มิ.ย. นี้ แต่บ้านที่เกียกกายจะสร้างเสร็จในช่วงปลายเดือน พ.ย. - ธ.ค. ปีนี้ และจนถึงปัจจุบัน ทาง กทม. ยังไม่มีคำตอบว่าจะให้ผู้พักอาศัยในตึกการประปาฯ ทำอย่างไร

อดีตรองประธานชุมชนป้อมมหากาฬเล่าว่า ขณะที่พวกเขายอมทำตามนโยบายรัฐ ยอมคืนพื้นที่ในชุมชนป้อมฯ ให้แล้วยินยอมออกมาอยู่ข้างนอก ดำเนินการหาที่อยู่ใหม่ตามขั้นตอนหมด แต่กลับจะถูกเวนคืนพื้นที่อีกครั้ง การให้ออกจากตึกการประปาฯ ก่อนกำหนดจะทำให้ต้นทุนชีวิตทุกอย่างกลับมาตกที่ชาวบ้านไม่ว่าจะเป็นเรื่องค่าเดินทาง ค่ารื้อย้าย การเปลี่ยนงาน ความกระจัดกระจายก็ทำให้การรวมตัวเพื่อประชุมยากขึ้น

พีระพลมีแผนว่าจะทำหนังสือถึงทาง กทม. ทรัพย์สินส่วนพระมหากษัตริย์ และสำนักนายกรัฐมนตรีเพื่อขอให้อยู่ในตึกการประปาฯ ได้จนถึงปลายปีนี้

ปัจจุบันพีระพลเป็นประธานสหกรณ์ออมทรัพย์ชื่อ “โครงการบ้านมั่นคง สหกรณ์บ้านมั่นคงเคหะสถานเกียกกายพัฒนา จำกัด”

อีกกลุ่มที่ย้ายไปที่ชุมชนกัลยาณมิตรก็อาจจะเผชิญปัญหาเดียวกัน พรเทพ บูรณบุรีเดช อดีตรองประธานชุมชนป้อมมหากาฬ ที่ปัจจุบันเป็นนักพัฒนาอิสระเล่าว่า ขณะนี้ทางชาวชุมชนป้อมราว 8 ครัวเรือนได้ซื้อที่ดินที่พุทธมณฑลสายสองขนาด 106 ตร.ว. แล้วตั้งแต่ ส.ค. 2561 โดยเงินที่ใช้ซื้อนั้นประกอบด้วยเงินออมของชาวชุมชนรวมกับเงินกู้จากสินเชื่อบ้านมั่นคงจากสถาบันพัฒนาองค์กร (องค์การมหาชน) หรือ พอช. โดยตอนนี้ที่ดินดังกล่าวถูกทำแนวกันดินแล้ว เดือน มิ.ย. นี้จะทำการตอกเสาเข็ม และจะยกเสาเอกในช่วงเดือน มิ.ย. - ก.ค.

ภาพซ้าย 8 ครอบครัวอดีตชาวชุมชนจดโฉนดที่ดิน (ที่มาภาพ เฟสบุ๊ค พรเทพ บูรณบุรีเดช): ภาพขวา สภาพบริเวณป้อมมหากาฬ ปัจจุบัน (ที่มาภาพ เฟสบุ๊ก Pisut Openspace)

พรเทพ ผู้ที่วันนี้ครบรอบหนึ่งปีในการย้ายไปอยู่ที่ชุมชุนกัลยาณมิตรพอดิบพอดี เล่าว่า ตามข้อเสนอของชุมชนกัลยาณมิตร จะให้ชาวชุมชนป้อมมหากาฬเช่าที่พักอาศัยปัจจุบันเป็นเวลาหนึ่งปี ซึ่งในวันนี้ก็ครบหนึ่งปีแล้ว ทางกรรมการชุมชนกำลังพิจารณาอยู่ว่าจะทำอย่างไรต่อไป

สำหรับชีวิตของพรเทพนั้นเปลี่ยนไปจากเดิมมาก เมื่อปีที่แล้วเขาแยกทางกับคู่ชีวิตในช่วงเวลาไล่เลี่ยกับการออกจากชุมชนป้อมมหากาฬ ปัจจุบันอาศัยในชุมชนกัลยาณมิตรกับสุนัขสองตัว เขาเล่าว่าชาวชุมชนก็ยังคิดถึงชีวิตในป้อม ยังคงมีคนอัพเฟสบุ๊คเกี่ยวกับพิธีสมาพ่อปู่ สิ่งศักดิ์สิทธิที่ชาวชุมชนนับถือที่เคยทำทุกๆ สัปดาห์ที่สามของเดือน เม.ย. ส่วนตัวของเขาแม้ว่าจะต้องแบกรับต้นทุนเรื่องหนี้สิน ผ่อนที่ดิน จ่ายค่าเช่าปัจจุบันแต่ก็ยังดีที่ยังมีคนรู้จัก

“กรณีนี้อยากฝากว่าการพัฒนาของคนเมืองกรุงเก่าทั้งระบบที่จะทำกันอยู่ อยากให้อนุรักษ์ชุมชนดั้งเดิมที่มีรากเหง้า วัฒนธรรมให้คู่กับเมืองเก่า ดีกว่าเป็นสวนแล้วมีแต่ขยะ”

“ไม่อยากให้มีการทำลายล้างชุมชนเก่าออกจากพื้นที่ (ทั้ง) รัฐบาลใหม่ หรือรัฐบาลเก่า ผู้ว่าฯ คนใหม่หรือคนเก่า ขอฝากว่าอย่าทำลายล้างเลย อย่างทางเลียบแม่น้ำก็อยากให้คนอยู่คู่กับแม่น้ำด้วย” อดีตรองประธานชุมชนป้อมมหากาฬกล่าว

แผนแม่บทกรุงรัตนโกสินทร์ยังเงียบเชียบ

การต่อสู้และจุดจบของชุมชนป้อมมหากาฬเป็นหนึ่งในผลพวงตามการดำเนินแผนแม่บทการอนุรักษ์และพัฒนากรุงรัตนโกสินทร์ แผนที่จัดทำโดยคณะกรรมการอนุรักษ์และพัฒนากรุงรัตนโกสินทร์และเมืองเก่า (ชื่อเดิม-คณะกรรมการโครงการกรุงรัตนโกสินทร์ ต่อมาในปี 2546 ขยายขอบเขตงานไปยังพื้นที่เมืองเก่าในจังหวัดอื่นๆ) เป็นความพยายามวางกรอบแนวทางอนุรักษ์คุณค่าของมรดกทางวัฒนธรรมของกรุงรัตนโกสินทร์ แผนแม่บทที่ใช้ในปัจจุบันคือฉบับที่คณะรัฐมนตรี (ครม.) รับรองเมื่อปี 2540

ในแผนแม่บทฉบับปัจจุบัน (2540) การเปลี่ยนแปลงรูปธรรมที่เห็นชัดในแผนก็คือ โครงการพัฒนาพื้นที่ทั้ง 20 โครงการ เช่นปรับปรุงพื้นที่ต่อเนื่องบริเวณวัด มัสยิด พื้นที่คุ้มครอง ปรับปรุงพื้นที่รอบโบราณสถาน โดยกำหนดกรอบเวลาเอาไว้ 20 ปี แต่ละโครงการใช้เวลาไม่เท่ากัน การแทนที่ชุมชนป้อมมหากาฬด้วยสวนสาธารณะคือหนึ่งในนั้น

ปัจจุบันมีการจัดทำแผนแม่บทฯ ฉบับใหม่ขึ้น เมื่อปี 2560 สำนักงานนโยบายและแผนทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม (สผ.) ซึ่งเป็นเลขานุการของคณะกรรมการกรุงฯ ว่าจ้างให้ศูนย์บริการทางวิชาการ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยทำร่างแผนแม่บทฉบับใหม่ ขณะนี้ร่างแผนแม่บทฉบับใหม่เสร็จสิ้นแล้ว สผ. ส่งให้สำนักงานคณะกรรมการพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ (สศช.) พิจารณาว่าสอดคล้องกับแผนแม่บทยุทธศาสตร์ชาติ 20 ปีหรือไม่ ก่อนส่งให้ ครม. พิจารณาขั้นสุดท้าย

ทาง สศช. รับร่างแผนแม่บทนี้ไปตั้งแต่ ก.ย. 2560 ตามกรอบเวลาที่กำหนด สศช.มีเวลาพิจารณา 30-45 วัน แต่ปัจจุบันยังคงไม่มีความเคลื่อนไหว เมื่อเดือน ม.ค. 2562 ประชาไทสอบถามไปยัง สศช. ได้ข้อมูลว่าจะต้องรอให้แผนแม่บทยุทธศาสตร์ชาติประกาศใช้อย่างเป็นทางการก่อน เมื่อประกาศแล้วจึงจะเริ่มกระบวนการพิจารณาแผนแม่บทกรุงฯ ซึ่งเป็นแผนระดับรองลงมาเพื่อให้สอดคล้องกับแผนแม่บทยุทธศาสตร์ชาติ สศช.คาดหวังว่าแผนแม่บทยุทธศาสตร์ชาติน่าจะประกาศใช้ภายในไม่เกินสิ้นเดือน ก.พ. 2562 หรือภายในรัฐบาล คสช. แต่จนถึงตอนนี้ (เม.ย. 2562) ยังไม่มีความเคลื่อนไหวใดๆ ประชาไทติดต่อไปยัง สศช. ในวันที่ 26 เม.ย. 2562 แต่ยังไม่ได้รับการตอบรับ

รศ.ยงธนิศร์ พิมลเสถียร คณะกรรมการกรุงรัตนโกสินทร์ กล่าวว่า เป็นเวลาหกเดือนแล้วที่แผนแม่บทฯ ไปค้างที่ สศช. จึงอยากจะฝากให้ภาคประชาชนช่วยติดตามต่อ เพราะว่าหากไม่มีการประกาศใช้แผนแม่บทฯ รัฐก็ขาดกรอบแนวทางการอนุรักษ์พื้นที่กรุงรัตนโกสินทร์ และคนเสียประโยชน์คือประชาชน

ยงธนิศร์ยกตัวอย่างกรอบการอนุรักษ์ในแผนแม่บทฯ ที่ตอนนี้ยังไม่มีการเปิดเผยสู่สาธารณะ คือบัญชีอาคารเก่าที่หากได้รับการรับรองแล้ว หน่วยงานท้องถิ่นก็สามารถเอาไปบังคับใช้ในมาตรการช่วยเหลือเจ้าของที่ดินในเรื่องการลดหย่อนภาษีหากกฎหมายภาษีที่ดินและสิ่งปลูกสร้างมีผลใช้บังคับ (ตามกำหนดคือ 1 ม.ค. 2563 ที่มา:กรุงเทพธุรกิจ)

แม้ไม่มีการเปิดเผยเนื้อหาทั้งเล่ม แต่จากเวทีรับฟังความคิดเห็นที่ผ่านมาพบว่าแผนแม่บทฯ ใหม่มีการขยายขอบเขตครอบคลุมพื้นที่กว้างขึ้น แบ่งเป็นห้าประเภทดังนี้

1.กรุงรัตนโกสินทร์ชั้นใน

2.กรุงรัตนโกสินทร์ชั้นนอก

3.ฝั่งธนบุรี ตรงข้ามบริเวณกรุงรัตนโกสินทร์

4.พื้นที่ต่อเนื่องบริเวณกรุงรัตนโกสินทร์ชั้นนอก ตั้งแต่แนวคลองรอบกรุงถึงแนวคลองผดุงกรุงเกษม

5.บริเวณพื้นที่ต่อเนื่องบริเวณฝั่งธนบุรีตรงข้ามกรุงรัตนโกสินทร์

การขยายพื้นที่มาถึงริมคลองผดุงกรุงเกษมจะทำให้อาณาเขตของกรุงรัตนโกสินทร์ กินพื้นที่ราว 8,000 ไร่ หรือ 12.8 ตร.กม. จากปัจจุบันเนื้อที่ประมาณ 5.8 ตร.กม.และจะมีชุมชนที่อยู่ในอาณาเขตอย่างน้อย 77 ชุมชน

ภาพโดย นัฐพล ไก่แก้ว
 คลิ๊กเพื่อดูภาพขนาดใหญ่