บทความนี้จะพาไปดูการเก็บกระดูกผู้ตายชาวจีนในอำเภอหาดใหญ่ แทนการเก็บในเจดีย์อัฐิหรือช่องตามกำแพงวัด สุสานของของ "มหาปัญญาพุทธสถาน" วัดถาวรวราราม จึงเป็นสุสานที่เต็มไปด้วยพระกษิตครรภ์โพธิสัตว์นับ 300 องค์ โดยบทความนี้เสนอว่า เป็นการปรับตัวของมหายานอนัมนิกายเพื่อตอบสนองคนจีน ในสังคมที่ได้รับอิทธิพลอย่างมากจากเถรวาทอีกทีหนึ่ง

พุทธมหายาน vs คุณธรรมแบบขงจื้อ

พัฒนาการของพุทธมหายานในจีนน่าสนใจตรงที่การต้องชักชวนผู้ชายให้มาบวช ทำให้ผู้ชายไม่สามารถทำหน้าที่ดูแลครอบครัวซึ่งเป็นภาระหลักตามหลักคุณธรรมแบบขงจื้อ เช่นเดียวกับผู้หญิง ที่ควรเป็นลูกและเมียที่ดีคอยรับผิดชอบงานบ้าน เเต่มหายานใช้การการตีความเรื่องกตัญญูมาสู้ โดยอ้างว่า แม้บวชแล้วก็ตอบแทนบุญคุณได้ ไม่เพียงแต่การช่วยให้ท่านมีศรัทธา ศีล จาคะและปัญญา แบบที่เถรวาทมักอ้างในสมจิตวรรค (อุทยานธรรม, 2567) เท่านั้น แต่การเป็นพระอาจช่วยพ่อเเม่จากนรกเมื่อพวกเขาตายไปแล้วได้ด้วย

มหายานแบบจีนมีเรื่องเล่าของ Mulian ที่ชาวเถรวาทรู้จักกันในชื่อโมคคัลลานะ ในคัมภีร์ Yulanpen Sutra หรืออุลลัมพนะได้กล่าวถึงพระเถระผู้ช่วยแม่ตัวเองจากนรกอเวจีด้วยการถวายทานเเก่พระสงฆ์ และยังมีตำนานเจ้าแม่กวนอิมในชื่อ Miao Shan ที่ใช้ชีวิตแบบนักบวช แต่สามารถใช้ดวงตาและเเขนของตน (ผู้ไม่มีความโกรธ) มาทำยาเพื่อรักษาโรคของพ่อได้ ซึ่งต่อมาเธอได้กลายร่างเป็นเทพที่มีหนึ่งพันมือหนึ่งพันตา แต่ประเด็นสำคัญของทั้งสองเรื่องนี้คือ แม้พวกเขาจะไม่อยู่ครองเรือนดูแลพ่อเเม่ พวกเขาช่วยพ่อเเม่ได้มากกว่าคุณธรรมที่ขงจื้อสอนด้วยซ้ำ คือทำยาวิเศษให้ได้และตามไปช่วยในนรกก็ได้ (Buaban, 2021)  

เรื่องราวที่มีชื่อเสียงไม่เเพ้กันคือ พระโพธิสัตว์กษิติครรภ์ (Kṣitigarbha) ผู้ตั้งปณิธานว่าหากยังมีสัตว์ในนรกอยู่ เขาก็จะอยู่ช่วยและไม่ขอนิพพาน เรื่องราวของเขามีบันทึกใน Kṣitigarbha Bodhisattva Purvapraṇidhana Sutra ช่วงปี ค.ศ. 700 ซึ่งอ้างว่าเป็นธรรมเทศนาที่พระพุทธเจ้าแสดงบนสวรรค์โปรดมารดา ในขณะที่ฝ่ายเถรวาทอ้างว่าเทศน์เกี่ยวกับอภิธรรม คืออธิบายความจริงของธรรมชาติว่าเป็นอย่างไรเพื่อให้คนได้บรรลุธรรม พระสูตรนี้ของมหายานเน้นว่า "จะตั้งปณิธานเพื่อจะช่วยเหลือสรรพสัตว์ได้อย่างไร"

เรื่องของกษิติครรภ์เริ่มจากชาติที่เกิดเป็นหญิงในวรรณะพราหมณ์ เธออยากช่วยให้แม่ได้พ้นทุกข์จากนรก เลยขายทุกอย่างที่มีเพื่อบูชาแก่พระพุทธเจ้า พระพุทธเจ้าบอกให้เธอทำสมาธิบริกรรมชื่อของพระองค์ จนเธอไปนรกได้ เเละได้ทราบว่าเเม่เธอขึ้นสวรรค์ไปแล้วเพราะบุญจำนวนมากที่เธออุทิศให้ผ่านการถวายทานและสวดมนต์ แม้เธอจะสบายใจขึ้น แต่ความทุกข์ของเธอก็มิได้หายไป เพราะเธอได้เห็นสัตว์นรกอีกมากทุกข์ทรมานอยู่ เธอจึงตั้งปณิธานว่าจะทำทุกอย่างเพื่อช่วยเหลือทุกสรรพสัตว์ในนี้ ไม่ว่าจะนานแค่ไหน ปัจจุบันรูปปั้นของพระกษิติครรภ์เป็นที่รู้จักกันในหมู่สาวกของมหายาน และมักวางในห้องเก็บป้ายวิญญาณ 

พระกษิติครรภ์ในวิหารเจ้าแม่กวนอิม

มหายานในไทย vs ประเพณีแบบเถรวาท

วัดจีนและญวนในไทย (ในชื่อของ จีนนิกาย และ อนัมนิกาย) ที่มีพระภิกษุสามเณรจะอยู่ภายใต้การปกครองคณะสงฆ์ไทยด้วย สิ่งที่พ่วงมากับการอยู่ภายใต้ พรบ.สงฆ์อันหนึ่งคือ พระเหล่านี้จะได้รับสมณศักดิ์และมีตำแหน่งปกครองที่คล้ายกับเถรวาท พวกเขายังรับธรรมเนียมหรือระเบียบบางอย่างมาด้วย เช่น มหายานไม่มีปัญหากับการบวชสามเณรีและภิกษุณี แต่มหายานในไทยภายใต้ พรบ.สงฆ์ ที่เถรวาทเป็นใหญ่ วัดของจีนและญวนในไทยก็ไม่สนับสนุนการบวชผู้หญิงเช่นกัน

วัดของอนัมนิกายจะนิยมสวดด้วยภาษาเวียดนาม แต่จะปรับตัวด้วยการหันมาสวดภาษาบาลีแบบเถรวาทบ้าง เช่น ทำวัตรสวดมนต์แปลแบบสวนโมกข์ สวดมาติกาบังสุกุลแบบเถรวาท รวมถึงการห่มจีวร ซึ่งปัจจุบันหลายที่ห่มจีวรทับแบบพาดเฉวียงบ่าคล้ายเถรวาท (คลุมเสื้อและกางเกงอีกที) บางวัดยังยืดหยุ่นเรื่องการกินเนื้อสัตว์ด้วย คือเอาตามแบบเถรวาท ที่หันมาบิณฑบาตและกินทุกอย่างที่เขาถวาย เเต่อาจปรับเพิ่มด้วยการไม่กินในเวลาเย็นด้วย (พระศราวุธ จันทนะ, 2022) แต่ทั้งนี้พิธีหลักๆ เช่น เทกระจาด (อุทิศให้บรรพบุรุษ) ก็ยังคงเป็นภาษาเวียดนาม

พระศรีอริยเมตไตร เพดานด้านบนเป็นพระของฝ่านเถรวาทและมหายาน

ใกล้ชิดพระรัตนตรัย แม้เป็นเถ้ากระดูก
มหาปัญญาพุทธสถาน เป็นพื้นที่ของวัดถาวรวราราม อยู่ในเมืองหาดใหญ่ นอกจากจะเป็นโรงเรียนของพระเณรเเล้ว ยังมีชื่อเสียงในฐานะที่มีสุสานพระกษิติครรภ์ร่วม 300 องค์ ความน่าสนใจคือ เเม้วัดนี้จะเป็นญวนหรืออนัมนิกาย แต่สำหรับคนจีนทั่วไปแล้ว วัดมหายานก็คือวัดจีน คือหากไม่ใช่เถรวาท ก็ต้องเป็นมหายาน และมหายานก็น่าจะเป็นจีนทั้งหมด พวกเขาจึงรู้สึกว่าได้เข้าวัดจีน (เเม้จะสวดภาษาเวียดนาม)

เเน่นอนว่า คนจีนในไทยได้หลอมรวมตัวเองเข้าสู่ความเป็นเถรวาทไปมากแล้ว พวกเขาไม่ได้รู้สึกอึดอัดที่ต้องมีอัตลักษณ์หลากหลาย คือไปไหว้พระวัดจีน (หรือญวน) ก็ได้ ไปนั่งสมาธิ ถวายสังฆทานกับพระเถรวาทก็ได้ และเมื่อถึงคราวต้องเลือกพิธีศพซึ่งอาจถือว่าสำคัญมากๆ ในชีวิต บางคนจะเลือกเเบบมหายาน โดยถือตามธรรมเนียมที่บรรพบุรุษเขาทำมา

โดยทั่วไปแล้วมหายานก็มักไม่นิยมเก็บกระดูกไว้ตามพระพุทธรูป แต่มักทำเป็นป้ายวิญญาณ คือเขียนชื่อด้วยภาษาจีนและฝากไว้ตามวิหาร/ห้องเก็บกระดูก ซึ่งมักมีรูปปั้นเจ้าแม่กวนอิมและพระกษิติครรภ์เป็นประธาน ต่างจากชาวเถรวาทไทย ที่มักเอากระดูกมาเก็บใส่เจดีย์ไว้ตามป่าช้าของวัด บ้างก็เป็นช่องตามกำเเพง ซึ่งวัดมักจะเปิดให้เช่า ราคาอาจตามกำลังศรัทธาหรือสูงเป็นเเสนบาทขึ้นอยู่กับวัด สำหรับมหาปัญญาพุทธสถาน พระกษิติครรภ์หนึ่งองค์ อยู่ที่ราว 200,000 บาท ซึ่งญาติสามารถรวมเงินกันและใส่บรรจุกระดูกของผู้ตายได้หลายคน

ความหมายของ อุบาสก/อุบาสิกา แปลว่า ผู้ใกล้ชิดพระรัตนตรัย หมายถึงผู้เข้าไปนั่งใกล้ ฟังธรรม สมาทานศีลมารักษาและเป็นชาวพุทธที่ดี การอยู่ใกล้พระรัตนตรัยอาจให้ความรู้สึกมั่นคงปลอดภัย ว่าตนจะห่างการความชั่วร้ายหรือได้รับการคุ้มครอง การเอากระดูกคนตายมาไว้ในวัดนอกจากจะเพราะกลัวผี (หากไว้ในบ้าน) แล้ว ยังสื่อถึงการอยากให้บรรพบุรุษได้อยู่ในที่ที่คนมาทำบุญ มีโอกาสได้อนุโมทนาบุญแล้วเลื่อนภพภูมิให้สูงขึ้นด้วย

วัดของเถรวาทเองช่วงหลังมักนิยมสร้างกำเเพงเเก้ว (กำเเพงรอบโบสถ์) และในกำเเพงนั้นก็จะทำให้เป็นช่องใส่กระดูก สามารถปรับราคาให้สูงกว่าช่องตามกำเเพงวัดได้ ส่วนหนึ่งเพราะคนเชื่อว่าการอยู่ใกล้โบสถ์จะได้บุญมากกว่า ทุกครั้งที่สวดมนต์ทำวัตรเช้าเย็น ก็อุทิศบุญให้สรรพสัตว์ ซึ่งใกล้กับที่อยู่ของผู้ตาย เช่นเดียวกัน ทั้งนี้แทนที่คนจีนจะใช้วิธีฝังตามสุสานหรือเผาแล้วทำป้ายวิญญาณมาฝากไว้กับวัด หลายคนก็ปรับจนคล้ายเถรวาทไทย 

องค์พระกษิติครรภ์ที่เพิ่งหล่อเสร็จและมีพุทธรูปของเถรวาทเป็นประธาน

รูปปั้นพระกษิติครรภ์ทำหน้าที่เหมือนช่องเก็บกระดูกแบบเถรวาท แต่เพิ่มเติมด้วยการเอามาใส่ในองค์พระของมหายานซึ่งสะท้อนอัตลักษณ์ความเป็นจีน และยังให้ความมั่นใจว่าบรรพบุรุษจะได้รับการช่วยเหลือจากพระผู้มีชื่อเสียงในการโปรดสัตว์จะความทุกข์ด้วย การฝังที่อื่นหรือฝากป้ายวิญญาณอาจไม่ทำให้ลูกหลานแน่ใจว่าพระกษิติครรภ์จะไปเจอหรือไปช่วยจริงไหม แต่การเอากระดูกมาไว้ในตัวของท่านเลยให้ความอุ่นใจได้มากขึ้น

ในทำนองเดียวกัน คนจีนในหาดใหญ่ (และที่อื่นๆ) ก็ไม่ได้เป็นมหายานจ๋า พวกเขาปรับจนเป็นเถรวาทด้วยแล้ว การสร้างพระพุทธรูปเถรวาทไว้ในสุสานช่วยให้เขาไม่รู้สึกแปลกแยก นั่นคือเขาไม่ได้เลือกมหายานจนทิ้งเถรวาท แต่วิถีชีวิตของเขาในฐานะอุบาสกอุบาสิกาก็ยังใกล้ชิดกับศาสนาทั้งสองแบบ

อ้างอิง
Buaban, J. (2021). Compassionate Goddess and Filial Monk: The Influence of Confucian Values on Chinese Buddhism and Its Practices in Indonesia. Antropologi Indonesia, 42(2), 114-124.

พระศราวุธ จันทนะ. (2022). การอนุวัติวัฒนธรรมของอนัมนิกายในประเทศไทย. วารสาร มจร พุทธโสธรปริทรรศน์, 2(1): 1-12.

อุทยานธรรม. (2567). การตอบแทนที่ทำได้ยาก สมจิตวรรคสูตรที่ 2. เข้าถึงจาก https://t.ly/Z47o8.